De Vlaamsche Gids. Jaargang 24

[p. 86]

De Beteekenis van Henri Pirenne

Pirenne dankt zijn vermaardheid eerst en vooral aan zijn Histoire de Belgique. Een volledige geschiedenis van zijn volk, zoo omvangrijk als dit zevendeelig werk, zonder eenige medewerking te schrijven, dergelijke prestatie komt in onzen tijd niet meer voor. En toch ligt de groote verdienste van den overleden historicus niet in het speciaal Belgische van deze geschiedenis, maar in het feit dat hij ons verleden op het plan van het universeele heeft weten te behandelen.

Mij zal steeds een onderhoud voor oogen blijven, waarin we het eens waren geworden over de dissertatie, die ik als student in het doctoraat voor geschiedenis zou behandelen. Pirenne was overeind gerezen, en bleef rechtstaan tegen den achtergrond van zijn muurhooge bibliotheek. Zijn levendige mimiek had hem plotseling verlaten. Alleen achter het hoogroode gelaat tusschen het witte rechtstaande haar en den korten, krachtigen baard vermoedde men een gespannen gedachtenbeweging. Er was een oogenblik diepe stilte; toen slingerde hij me de woorden toe: ‘Daar hebt ge dus uw onderwerp. Maar nu zeg ik u: hoed er u voor! Laat er u niet door gevangen houden. Neem u in acht voor het lokale! Er is geen heil dan in het algemeene. Il n'y a de science que du général.’

Een geschiedenis van België opbouwen was een ondankbare taak. Vroegere schrijvers, als David, Moke, Juste, hadden tevergeefs getracht eenheid te brengen in den wirwar van gebeurtenissen, die onze vroegere vorstendommetjes doorworsteld hebben. Eerst Pirenne heeft boven de uiterlijke verschijnselen van politieke feiten, oorlogen, veldslagen, opstanden, vredesverdragen uit, een gemeenschappelijke levensbasis voor onze voorouders ontdekt in de diepere stroomingen van het ekonomische en sociale leven. Dank zij hem, is onze geschiedenis geworden een door plaatselijke

[p. 87]

omstandigheden met eigenaardige vormen omkleede vertakking van den algemeenen ontwikkelingsgang der menschheid.

Die zin voor het universeele kan men het best nagaan in de wijze, waarop de studie der middeleeuwsche steden door zijn heele oeuvre heen loopt. Zijn doctoraal proefschrift was aan één afzonderlijke stad gewijd (Histoire de la constitution de la ville de Dinant). Daarna ging hij de gemeenschappelijke trekken na, die aan de wording der Vlaamsche steden ten grondslag liggen. Van deze basis uit vertrok hij weer om het probleem tot gansch West-Europa uit te breiden: aldus ontstond het uitvoerige artikel L'origine des constitutions urbaines au moyen âge, dat in 1893 en 1895 in de Revue histbrique verscheen. Daarin haalde hij alle voorafgaande theorieën neer, om er een nieuwe op te bouwen, die, trots alle later verschenen speciale studiën, in haar groote trekken nog steeds de geldende is gebleven. Hij was toen even over de dertig. Na den oorlog, als zestiger, die alle verwante problema's doorkneed had, gaf hij een laatste uiteenzetting van het onderwerp, zooals hij het thans in zijn zuiverste verhoudingen zag, bezonken in den algemeenen gang van de wereldgeschiedenis. Aldus is ontstaan dat meesterwerkje van historische synthese voor een algemeen ontwikkeld publiek, Les villes du moyen âge. Aan iederen leek, die door een korte kennismaking wil leeren wat Pirenne voor ons beteekent, raad ik bij voorkeur de lezing van dit boek aan.

Sedert Pirenne is de ekonomische ondergrond de basis geworden, waarop heel onze geschiedenis berust. Hij is echter niet in de overdrijvingen van het historisch materialisme vervallen, dat uit de stoffelijke behoeften de gansche evolutie van de menschelijke maatschappij wil verklaren. Hij heeft eenvoudig aan de ekonomie het belang teruggeschonken dat haar toekwam, en in dit braakliggende veld, met de verbazende intuïtie die hem eigen was, al de. hoofdproblemen uitgestippeld: het zwaartepunt van ons verleden ligt in Vlaanderen, zijn voorspoed dankte Vlaanderen aan zijn lakennijverheid; deze verdiende dus eerst en vooral grondig bestudeerd te worden. Het materiaal heeft Pirenne zelf verzameld in de vier in-4^o deelen van het Recueil de documents relatifs à l'industrie drapière en Flandre, in samenwerking met den Franschen geleerde G. Espinas, dien de Gentsche universiteit

[p. 88]

in haar laatste openingszitting, wegens zijn verdiensten op dit gebied, den titel van doctor ad honores verleende. Verwerkt heeft Pirenne deze stof niet, enkele kleinere, - hoewel zeer suggestieve -, studiën ter zijde gelaten. Tot een geschiedenis van de Iepersche lakennijverheid, bij voorbeeld, waarvan hij droomde, is het nooit gekomen.

Hij is inderdaad op te talrijke gebieden baanbreker geweest. Hij was de eerste ten onzent om op de noodzakelijkheid te drukken van de verschijnselen te meten: hij heeft onder meer de Wetenschappelijke bevolkingsstatistiek op ons verleden toegepast en het inwonerscijfer van onze middeleeuwsche steden met mathematische zekerheid leeren bepalen (Les dénombrements de la population d'Ypres au XV^e siècle).

Maar het volstaat niet de waarheid op te diepen, men moet ze weten mede te deelen. Men moet uit de oneindige complexiteit van de feiten de lijnen weten te onderscheiden, waarlangs het verleden opgebouwd is. Pirenne bezat in de hoogste mate de gave die groote structuurlijnen naar voren te brengen, en ze aan zijn lezers en toehoorders duidelijk te maken. Hij werkte daarbij hoofdzakelijk met, ik zou bijna durven zeggen, hij dacht in gelijkenissen en tegenstellingen. ‘Filips-August was voor Filips van den Elzas wat Lodewijk XI, in de XV^e eeuw, voor Karel den Stoute zou zijn.’ ‘Diederik van den Elzas, die door een volksopstand op den troon gebracht wordt, roept Willem van Oranje voor den geest, zooals hij tegen Filips II optreedt. Evenmin overigens als het huis van Oranje, vergat het huis van den Elzas den oorsprong van zijn fortuin.’ ‘De laat-middeleeuwsche en de zestiendeeeuwsche lakennijverheid vormen een scherp kontrast: de eerste is in de steden gevestigd, is streng gereglementeerd, berust in de handen van kleine patroons, verwerkt Engelsche wol en brengt kostbaar laken voort. De tweede arbeidt in buitengemeenten, ontwikkelt zich in volle vrijheid, is op kapitalistische leest geschoeid, gebruikt Spaansche wol en vervaardigt goedkoope produkten.’

Gelijkenis en vergelijking eenerzijds, tegenstelling anderzijds, waren voor Pirenne didaktische vormen. Zij lieten hem toe levendige voorstellingen voor den geest van zijn toehoorders op te roepen. Zij waren echter nog veel meer voor hem: zij waren vormen.

[p. 89]

waarin hij zijn arbeidshypothesen goot; zij baanden hem den weg tot uitdieping van onze kennis. Het schitterendste voorbeeld daarvan vinden we in zijn studie over het einde der antieke wereld. Velen hebben wel is waar geleidelijke overgangen ontdekt, doch het zal Pirenne's verdienste blijven den nadruk gelegd te hebben op het kontrast, dat tegenover die geleidelijkheid den doorslag moet geven in onze voorstelling; meer bepaald nog, aangetoond te hebben dat de breuk tusschen beide niet te zoeken is op de grens van Romeinsch en Merovingisch, maar op die van Merovingisch en Karolingisch; en ten slotte: ook de hoofdoorzaak van die breuk te hebben aangewezen, namelijk de invallen van de Muzelmannen in het bekken der Middellandsche Zee. In het licht van die hypothese gezien, heeft een gansche brok van de voorgeschiedenis onzer beschaving een nieuw relief gekregen. In enkele voorstudies had Pirenne dit alles reeds geschetst. Zijn bedoeling was de gansche stof nog eens in een boekdeel te verwerken en te ordenen. Een eerste redaktie van het handschrift, dat als titel draagt Mahomet et Charlemagne, is op zijn schrijftafel blijven liggen.

Pirenne leeft voort in zijn werk, hij leeft ook voort in zijn leerlingen. Niemand heeft, als hij, de kunst gekend school te vormen. Ik doel hier alleen op diegenen, die hij tot vak-historici heeft opgeleid. Met de veel talrijkere toekomstige juristen en filologen hebben zij zijn algemeene kolleges over geschiedenis van België en middeleeuwsche geschiedenis bijgewoond. Zij hebben genoten van zijn talent van uiteenzetting en van zijn fascineerende welsprekendheid. Maar tot mannen van het vak zijn ze gekneed geworden in de seminarie-oefeningen, die Pirenne in Duitschland en bij zijn eigen meesters Kurth en Fredericq heeft leeren kennen en waardeeren. Die praktische leergangen werden in de onooglijke kleine bibliotheekkamertjes gehouden, waarover de fakulteit van wijsbegeerte toen beschikte. Voor een kleine groep toekomstige historici werd een tekst ontleed, een probleem gesteld en opgelost. De arbeid, dien de geleerde in archief en studeerkamer verricht, werd den leerlingen voorgedaan; daarna gingen zij er op hun beurt toe over onder het oog van den meester. Het leek wel of er een geheime bekoring over die samenkomsten hing, die zijn onderwijs vruchtdragender maakte dan dat van welken and

[p. 90]

ren professor ook. Wij hebben er nooit den vinger kunnen op leggen, maar wel hebben we achteraf gevoeld hoe we allen voor het leven gemerkt waren door den greep van zijn persoonlijkheid, hoe we voortaan samengebonden waren door een wetenschappelijke tucht, die de meest verschillende levensopvattingen overbrugde. Niet zijn waarheid heeft hij ons bijgebracht, maar de manier waarop wij tot de onze zouden geraken. Aan de Gentsche fakulteit der wijsbegeerte zal die invloed lang en vruchtbaar blijven doorwerken: in zijn lijkrede bracht deken Blancquaert in herinnering, dat de meeste huidige professoren zijn leerlingen zijn geweest, en dat bijna alle leden van de historische groep door hem zijn gevormd. Hij heeft een geestelijke traditie geschapen, die niet zal verloren gaan.

HANS VAN WERVEKE.