De Vlaamsche Gids. Jaargang 23

[p. 419]

Skandinaafsche Kroniek
Martin Andersen Nexö

Martin Andersen Nexö is de dichter van de arbeiders en de proletariërs. Zeker is hij niet de eerste, maar wel de voornaamste. Op dit gebied had Edvard Söderberg (1870-1906) reeds schilderingen gegeven van Kopenhaagsche achterbuurten, vol van verdorven vrouwen en van levenswrakken.

Nexö werd in 1869 te Kopenhagen geboren. Zijn jeugd bracht hij in de grootste armoede door. Zijn ontwikkelingsgeschiedenis van zijn geboorte af tot aan zijn achtste levensjaar, vertelt hij ons in zijn werk ‘Het kleine Dier’ (Amst. Van Holkema en Warendorf. Ing. f 2,25; geb. f 2,90).

Wat Strindberg schreef in zijn autobiographisch werk ‘De Zoon der Dienstmaagd’ geldt eveneens voor den Deenschen schrijver, nl.: ‘Hij was bang ter wereld gekomen en leefde in een gestadige vrees voor het leven en voor de menschen.’

Alhoewel minder heftig, vertoont de levensbiecht van Martin Andersen Nexö buitengewoon veel overeenkomst met deze van den Zweedschen schrijver.

Deze autobiographie, welke talrijke diepe gedachten en rake opmerkingen bevat, zal er ongetwijfeld veel toe bijdragen om het werk van Nexö beter te leeren begrijpen.

Toen hij negen jaar oud was, ging hij met zijn ouders naar het eiland Bornholm wonen. Hij was er eerst herdersjongen, daarna schoenmakersknecht en later metselaar. Het leven was voor hem verre van rooskleurig en de ellende, welke hij om zich heen zag, maakte een diepen indruk op hem en versterkte in hem den drang om verder te komen. Hij volgde de lessen aan de Volkshoogeschool op Bornholm en later te Askov, waar het hem beter ging. De bittere dagen vol armoede waren eenigszins achter den rug, terwijl hij hier menschen vond, die hem begrepen.

Na een reis in het Zuiden was hij gedurende enkele jaren onderwijzer, terwijl hij zich tevens aan het schrijven zette. Zijn reisherinneringen uit Italië en Spanje verschenen in zijn novellenbundel ‘Skygger’ (1898). Verder bevat dit boek enkele realistische schilderingen van het eiland Bornholm. Stilistische hoedanig-

[p. 420]

heden of een buitengewone fantasie is er niet in te bespeuren, maar met een warm hart beschrijft hij de ongelukkige menschenlevens.

In 1901 verscheen zijn roman ‘De Familie Frank’ (Amst. Van Holkema en Warendorf, geb. f 1,5) die, in een verzameling typen van Bornholm, ons een humoristisch beeld van een kleine stad geeft, natuurlijk niet zonder bitterheid en boosheid. ‘Dryss’ (1902) is een sombere roman met het afscheid uit Kopenhagen, de vlucht naar het platteland, het schreien over de hedendaagsche brutaliteit, waar geen plaats is voor één greintje geluk. Als een gewond dier zoekt de schrijver troost en genezing in den aanblik der natuur. Alhoewel het boek een warm pleidooi is van liefde tot het leven en tot de menschen, is het niet vrij te pleiten van een pathetischen predikantstoon.

In zijn sterk gekleurd boek ‘Soldage’ (1903) wordt de sociale tendenz uit ‘Skygger’ voortgezet. In tegenstelling met Jörgensen, die in zijn beschrijvingen over Italië kloosters en godsdienstige gebouwen opzoekt, gaat de sympathie van Martin Andersen Nexö naar de armoedige stadskwartieren en de zwoegende plattelandsbewoners.

‘Pelle de Veroveraar’ (1906-1910; Amst. Van Holkema en Warendorf; geb. f 4,9) bezorgde den schrijver een internationale beroemdheid. Pelle beteekent de jeugdherinneringen van den schrijver; De Veroveraar zijn wil tot het leven, tot het geluk en tot den zegepraal van het socialisme.

Het eerste deel schildert ons het leven van Pelle en van zijn ouden vader, den armen Zweedschen veeknecht Lasse, te midden van het armoedige volk op Bornholm. Pelle is afkomstig uit Zweden en het land waarheen hij getogen is, heeft hij zich voorgesteld als een eiland der Gelukzaligen. Van herdersjongen wordt Pelle in de kleine stad schoenmakersleerling. Maar naarmate het sociale probleem vooruitgang maakt, groeit zijn kennis van het leven en ontwikkelt zich zijn aanpassingsvermogen. Zijn levenservaringen doen hem zijn jeugd toeschijnen als een zonnestraal, verborgen achter zware en donkere wolken.

In dit werk, waaruit een anarchistische vlam oplaait, volgen wij ook den strijd tusschen het handwerk en de machine. Als leider maakt Pelle de zegevolle ontwikkeling van de Deensche arbeidersbeweging op het einde der 19^e eeuw mede.

Uit Bornholm komt vader Lasse bij hem, maar alleen om te sterven. Pelle huwt met Ellen, een volksmeisje, dat zich uit alle kracht opoffert voor haar gezin. Tengevolge van valsche beschuldigingen komt Pelle in de gevangenis. Doch in het leven heeft hij

[p. 421]

reeds al de veroveringen gedaan. Nu gaat hij over tot de verovering van zijn innerlijk.

Wanneer hij uit de gevangenis komt zoekt hij zijn vrouw op, die hij, in een oogenblik van overmoed, van zich afgestooten heeft. Intusschen hebben de werklieden zich echter de burgerlijke moraal en gewoonten eigen gemaakt. Hierop verlaat Pelle Kopenhagen en rekent hij af met de leer over het recht van den sterkste. Zijn streven naar macht heeft hij omgezet in een streven naar samenwerking en van dit standpunt uit geeft hij het toekomstbeeld van de arbeidersmaatschappij. Voor Martin Andersen Nexö ligt de macht alleen in de goedheid en voor dit ideaal zoekt hij de menschen te winnen.

Veel zonneschijn in het leven is er noodig om een geslacht te vormen met een warm hart, doch dit geslacht zal dan ook eerst het somber leven aan den lijve moeten hebben gevoeld.

Als weergave van het kinderzieleleven vindt ‘Pelle de Veroveraar’ stellig zijn weerga niet in de Deensche literatuur.

In de diepere beteekenis van het woord is ‘Ditte, een Menschenleven’ (1917-1921; Amst. Van Holkema en Warendorf; geb. f 3,9) het proletariërskind.

‘Ditte’ is het droevig verhaal over den levensloop van een dienstmeisje. Ditte komt uit het geslacht dat in een eenzame streek terechtkwam, doch de streek nam zooals ze was. De leden waren sterk en hard voor zich zelf. Geen arbeid was hun te zwaar, maar ze wisten geen voordeel van hun arbeid te trekken en zoo bleven ze, ondanks al hun ijver, even arm.

Tot dit geslacht, dat het leven door zijn kracht groeien doet, behoort Ditte. De jeugd van het meisje is even schoon, maar ook even bitter als die van Pelle. Zij heeft haar oude grootmoeder, die goed is voor haar en waar ze lange jaren, als onecht kind, woont. Het treft ons dadelijk dat in de beschrijving van kinderen en oude menschen de kunst van Martin Andersen Nexö tot haar volle recht komt. Deze schrijver heeft het zeldzaam en bekoorlijk talent om in enkele bladzijden een levendigen indruk te geven van de personen die hij beschrijven wil.

Later komt Ditte bij haar moeder Sörine, die inmiddels met Lars Peter getrouwd is, een man met een goede inborst, maar die eveneens als een paria in de maatschappij leeft. Van haar moeder heeft zij niet veel liefde. Wanneer Sörine, onder beschuldiging Grootje voor wat geld vermoord te hebben, in de gevangenis terechtkomt, rust op Dittes zwakke schouders de zorg voor het huishouden en voor de andere kindertjes. En ook later als dienstmeisje gaat zij gebukt onder de verachting der maatschappij, tot

[p. 422]

ten slotte dit leven doodbloedt in den maatschappelijken tredmolen.

‘Ditte’ is een zeldzaam mooi en aangrijpend boek, een psychologisch meesterwerk dat een hulde is aan den natuurmensch, die zich met moeite en strijd een toegang tot het leven verschaft, zich nuttig maakt als één van die vele naamloozen - een menschenkind, wiens kenteeken is, dat de handen altijd ruw zijn.

Martin Andersen Nexö, als leider van den linkervleugel der sociaaldemocratische partij, sloot zich, na de Russische revolutie, bij het Communisme aan. In 1921 verscheen zijn novellenbundel ‘De tomme Pladsers Passagerer’, opgedragen aan het Russische volk, terwijl hij in ‘Mod Dagningen’ (1923) een geestdriftige beschrijving geeft van zijn reis naar Sovjet-Rusland. Voor Nexö was het Russische Communisme de groote dageraad en lang heeft hij gehoopt dat de wereldrevolutie, uitgaande van de Sovjets, zich over de gansche wereld uitbreiden zou. Tot hij, ten slotte, op zestigjarigen leeftijd zijn illusies over de sociaaldemocratie en het Communisme prijs gaf.

Een zijner laatste werken is een groote roman over den Deenschen boerenstand: ‘Jens Vorup’ (1929; Amst. Van Holkema en Warendorf; geb. f 1,9).

De hoofdpersoon van dezen roman, Jens Vorup, is het type van den modernen Deenschen boer, aangegrepen door den geest van het groot-bedrijf en van het kapitalisme. Hij heeft den band met de aarde verbroken en is speculant, financier en genieter geworden. Hij is getrouwd met een vrouw uit een oude Grundvigiaansche familie en zijn schoonvader is een van de laatste Grundvigianers, een man van het vorige geslacht, zooals Jens Vorup, de ‘salpeter-profeet,’ de vertegenwoordiger is van den nieuwen tijd - den tijd der machines met de nooit rustende raderen en de steeds grooter wordende productie.

Het eerste deel eindigt met het uitbreken van den oorlog.

Door de omstandigheden is de omzet der hoeve gestegen, doch winst is er niet te boeken. Jens Vorup heeft het gevoel geen houvast meer te hebben en al meer en meer blijkt het dat Jens aangestoken is door de ziekte van den tijd, nl. alles te kapitaliseeren. De storm in de wereld heeft ook in Denemarken een wervelwind over het land gebracht. De handel neemt een geweldige vlucht en ook Jens is een van die boeren die zich bezig houdt met de kansen, die de oorlog hem biedt, zoodat de vreeselijke menschenslachting hem vroolijk en vertrouwend stemt. Het einde van den oorlog beteekent voor hem den ondergang. Na de geschiedenis met zijn bank is hij een gevallen grootheid, die het vertrouwen van iedereen, zelfs van zijn vrouw, verloren heeft.

[p. 423]

Op zekeren nacht verdwijnt hij van de hoeve. Hij liet een briefje na voor Marie, waarop niets anders stond dan:

‘Je gelooft in een voortzetting. Ik ga heen om die te zoeken.’

Wat de politieke en literaire uitingen van den schrijver betreft, is dit boek van groot belang. Alleen geeft het slot van dit werk ons, in elk geval, geen voldoening en het wekt den indruk dat Martin Andersen Nexö ons een vervolg schuldig blijft.

PIET SCHEPENS.