De Vlaamsche Gids. Jaargang 22

[p. 78]

Frans Ferdinand

Over weinig tijdgenooten werd zooveel geschreven als over den Oostenrijkschen kroonprins Frans Ferdinand, die op 26 Juni 1914 te Sarajevo, in Bosnië, werd vermoord. Het kan misschien wel aangenaam zijn, een en ander te vernemen over den man, wiens dood de aanleiding is geweest van den onmenschelijken wereldoorlog.

Frans Ferdinand werd op 18 December 1863 te Graz geboren. Zijn vader, aartshertog Karel Lodewijk, was de broeder van den keizer. Zijn moeder was Maria Annunziata van Bourbon. Zij stierf op 28jarigen leeftijd van de tering.

Frans Ferdinand behoorde dus tot de twee oudste, thans onttroonde vorstenhuizen van Europa: de Habsburgers en de Bourbons.

Op 30 Januari 1889 pleegde de eenige zoon van keizer Frans Jozef zelfmoord. Daardoor werd de aartshertog Karel Lodewijk tot kroonprins uitgeroepen, maar hij overleed in 1896, na een bedevaart naar Palestina.

Toen werd Frans Ferdinand kroonprins van Oostenrijk-Hongarije.

Hij was nooit van de sterksten geweest. In zijn jeugd hadden de geneesheeren er op aangedrongen dat hij zooveel mogelijk aan het zeestrand of in het gebergte zou vertoeven. In 1892 scheen hij door een begin van longtering aangetast. Hij ondernam toen een reis om de wereld. Achtereenvolgens bezocht hij Britsch- en Nederlandsch-Indië, China en Japan, Australië en Noord-Amerika.

Na tien maanden was hij te Weenen terug. Het bleek echter, dat hij niet volledig genezen was. Zijn lijfarts, Dr Eisenmenger, raadde hem toe een tamelijk lang verblijf in Egypte aan. Na zijn volledige genezing keerde hij naar de hoofdstad weer en leerde er, in het huis van den aartshertog Frederik, de dertigjarige Sofie Choteck kennen en beminnen.

Niemand wist iets van die romantische liefde af. De aartshertogin hoopte, dat hij voor een van haar talrijke dochters te harent verscheen. Maar op zekeren dag bracht de kamenier haar een uurwerk, met ketting en medaillon, dat de kroonprins bij het eindigen van een cricketpartij vergeten had. Toen de nieuwsgierige aartshertogin het medaillon opende, lachten de trekken van Sofie Choteck haar vrij en vrank tegen.

[p. 79]

Haar gezelschapsdame veroorloofde zich dus dergelijke vrijheden. Zij liet de ‘schuldige’ roepen, onderhoorde ze en zette ze de deur uit.

Voorzeker waren de Chotecks alles behalve rijk, maar dat ze van ouden adel waren kon niemand ontkennen.

Aan het hof en in alle adellijke kringen werd natuurlijk druk besproken, hoe Sofie Choteck als een misdadigster was weggejaagd geworden.

Frans Ferdinand hield het voor een ware uitdaging. Zou hij zich in zaken van het hart door iemand de wet laten voorschrijven?

Hij wist, dat bij het hof de etiquette in alles hoofdzaak was. Maar hij wist ook, dat die etiquette het leven had gekost aan prins Rudolf en het bestaan had vergald van keizerin Elisabeth.

Hij wist dat zijn doorluchtige tante, uit het huis van Beieren, regelmatig het Spaansche ceremoniëel had overtreden, zonder handschoenen at, niet elken dag nieuw schoeisel aandeed, vrij paard ging rijden, met andersdenkenden, met geleerden en kunstenaars verkeerde, en dat haar daarin Rudolf had nagevolgd, Rudolf, die als een gewoon burger de ontbinding van zijn huwelijk had verlangd.

Frans Ferdinand ging naar den zeventigjarigen keizer toe en hield hem voor, dat hij Sofie Choteck wenschte te huwen.

De keizer wedervoer, dat de ‘Ebenbürtigkeit’, de gelijkheid in geboorte, een noodzakelijkheid was, en dat die bij gravin Sofie Choteck ontbrak.

Maar Frans Ferdinand gaf het niet op.

Hij schitterde niet door buitengewone geestesgaven. Hij gevoelde niets voor kunst of wetenschap, kende buiten zijn Duitsche moedertaal maar gebrekkig Fransch, las niets dan nieuwsbladen, zelden een boek, nooit een boek over staathuishoudkunde en sociologie.

Maar in de keus van een levensgezellin was hij stijfhoofdig. Hij wilde zich geen echtgenoote laten opdringen, wat het ook kosten mocht. Hij zou de inspraak van zijn hart volgen, en Sofie Choteck huwen.

Keizer en neef voelden niet veel voor elkaar. De keizer zei van zijn neef: een gek. De neef zei van den keizer: een oude suffer.

Na veel en vinnig gekibbel kwam men tot een oplossing: het huwelijk zou morganatisch zijn. Dit zou worden vastgelegd in een ceremonie, die op 28 Juni 1900, - dag op dag veertien jaar vóór den akeligen moord van Sarajevo, - in de Hofburg plaats had.

Al de aartshertogen waren aanwezig, ook een groot aantal ministers, generalen, waardigheidsbekleders.

[p. 80]

De keizer sprak:

Ik heb de leden van mijn huis bijeengeroepen, de geheime raadsheeren en de ministers, want de verklaring, die zij gaan hooren, is van groot belang voor het erzhaus en de monarchie.

Onverpoosd met den wensch bezield over de belangen van mijn huis te waken, willende aan mijn neef een bewijs van mijn ongemeene genegenheid geven, heb ik zijn huwelijk met gravin Sofie Choteck goedgekeurd.

Gravin Choteck is van adellijken bloede. Haar geslacht behoort nochtans niet tot diegene, die volgens de overleveringen van ons huis als van gelijke geboorte mogen worden beschouwd.

Anderzijds kunnen alleen echtverbintenissen met vrouwen uit gelijk geslacht worden erkend.

Dus wordt dit huwelijk met gravin Choteck tot den rang van de morganatische gerekend en zullen de kinderen, die er bij Gods genade zullen uit voortspruiten, nooit in het bezit treden van de rechten, voorbehouden aan de leden van het erzhaus.

Bijgevolg zal zijne Hoogheid de aartshertog een plechtigen eed afleggen, waardoor hij zal erkennen al wat zooeven over zijn huwelijk werd vermeld, dat dit huwelijk een morganatisch huwelijk is, en dus niet kan worden beschouwd als van gelijke waarde, en dat de kinderen, die er bij de gratie Gods uit zullen voortspruiten, niet voor ebenbürtig zullen worden gehouden.

Ik verzoek den minister van het keizerlijk huis aan zijn Hoogheid den aartshertog lezing te geven van den eed.

Frans Ferdinand lei, noodgedwongen, met doffe stem den vernederenden eed af.

Drie dagen later, op 1 Juli 1900, werd de echt in de kapel van Reichstadt in Bohemen voltrokken. Dienzelfden dag schonk de keizer aan Sofie Choteck den titel van prinses van Hohenberg. Daardoor moest ze met Durchlaucht, doorluchtigheid, worden toegesproken.

Zes jaar nadien werd zij tot hertogin bevorderd. Voortaan luidde de betiteling: Hoheit.

Het huwelijk was gelukkig. Drie kinderen kwamen den band versterken: een meisje en twee jongens. Sofie von Hohenberg is van 24 Juli 1901, Max von Hohenberg van 2 September 1902, Ernst von Hohenberg van 27 Mei 1904.

Een bewijs van liefde en goede overeenkomst vinden wij in het feit, dat Frans Ferdinand op zijn kasteel te Artstetten een praalgraf deed oprichten voor zich, zijn vrouw en zijn kinderen.

Artstetten ligt bij Pöchlarn aan den Donau, het Pöchlarn van markgraaf Rüdiger uit het Nevelingenlied.

Zijn plaats was eigenlijk de Kapuzinergruft geweest, de keizerlijke grafkelder onder de Weensche kapucijnerkerk, waar honderd twee en dertig Habsburgers, jonge en oude, zijn bijgezet.

[p. 81]

Maar Frans Ferdinand wilde rusten nevens diegenen, die hij liefhad. Hij versmaadde het Habsburgsch gezelschap, wanneer de Kapuzinergruft, die wel de sterfelijke overblijfselen van Napoleon's eenigen zoon had opgenomen, voor Sofie Choteck gesloten bleef.

Te dien tijde bekleedde een prins Montenuovo de betrekking van ceremoniemeester aan het keizerlijke hof. Hij was de kleinzoon van graaf Neipperg, die sedert 1821 in morganatischen echt verbonden was geweest met Maria-Louisa, Napoleon's tweede gemalin.

Deze prins Montenuovo nu haatte den aartshertog en zijn echtgenoote op weinig ridderlijke en ook op weinig christelijke wijze. Hel was een voortdurend kleineeren, het waren kleinzielige speldeprikken, waarin het hof, al die aartshertogen en aartshertoginnen, genoegen schenen te scheppen. Niemand bevroedde in het minst, welke schrikwekkende orkaan in aantocht was.

De gekroonde hoofden deden aan dat ostracisme niet mee. Willem II betoonde aan Sofie Choteck dezelfde weergalooze gulheid als aan Frans Ferdinand. Maar de keizerin Auguste Viktoria hield de ‘eenvoudige’ gravin op een kwetsenden afstand.

Hetzelfde deed zich aan het Engelsche hof voor. Ondanks de innemende hartelijkheid van Edward VII en later van George V, bleven veel leden van den hoogen adel koel terughoudend.

De beide echtelingen leden er onder. Het geringste scheen hun een beleediging.

De eenige schuld van den Franschen koning Lodewijk XVI bestond, - naar men te recht beweerde, - hierin, dat de natuur hem de eigenschappen had onthouden, die de Fransche maatschappij op een vreedzame wijs zouden hebben kunnen hervormen.

In een zekeren zin zou men hetzelfde van Frans Ferdinand kunnen zeggen.

Frans Jozef en Frans Ferdinand stonden voor de meeste regeeringszaken vinnig tegenover elkander. In iets waren zij het echter volkomen eens: in de onbeperkte alleenheerschappij, die zij belichaamden.

Ze waren beiden tegen Frankrijk gekant, niet alleen omdat Marie Antoinette er op het schavot was gestorven, maar ook en vooral omdat Frankrijk de rechten van den mensch had uitgevaardigd en de eerste grondige maatschappelijke hervorming had aangedurfd.

Zij wilden in den etymologischen zin van het woord monarchen blijven, alleenheerschers. Zij wisten niets, zij wilden niets weten van het ontwaken der nationaliteiten, waaraan de Bruggeling Emiel de Laveleye zulke leerrijke bladzijden heeft gewijd.

‘Het Tsjechisch, schreef hij in 1886, verovert in Bohemen langzamerhand dezelfde stelling als het Magyaarsch in Hongarije.

[p. 82]

Hetzelfde zien wij in Kroatië. Onlangs nog een lagere tongval, heeft het Kroatisch nu zijn hoogeschool te Agram, zijn dichters, zijn taalkundigen, zijn nieuwsbladen, zijn schouwburg. Het Servisch, dat niets anders is dan het Kroatisch met Oostersche letters geschreven, is terzelfdertijd in Servië de officieele, letterkundige, parlementaire en wetenschappelijke taal geworden, naar het voorbeeld van zijn oudere broeders: het Duitsch en het Fransch. Alzoo ook voor het Boelgaarsch in Boelgarije en Roemelië, voor het Poolsch in Galicië, en binnen kort waarschijnlijk voor het Nederlandsch in Vlaanderen.’

Toen de Laveleye dat een halve eeuw geleden neerschreef, telden de Duitschsprekenden 25 ten honderd van de gezamenlijke bevolking van het keizerrijk, de Tsjechen, Moraviërs en Slovaken 17; de Magyaren 15; de Roethenen 8; de Kroaten 8; de Roemenen 8; de Polen 7; de Slowenen 3 en de Israëlieten met hun Jiddisj bijna 4.

In 1908 werden Bosnië en Herzegowina bij Oostenrijk-Hongarije ingelijfd, zoodat ongeveer twee millioen Zuid-Slaven het leger der ontevredenen kwamen versterken.

Niet dat Oostenrijk de kroonlanden heelemaal verwaarloosde: het eerste licht der Westersche wetenschap drong in die verwilderde, half Aziatische streken door de Duitsche taal binnen. Wegen, spoorbanen, scholen kwamen er langzaam, maar zeker. De Galicische schrijver Franzos heeft dat in zijn werken geboekt.

In October 1912 brak in den Balkan de oorlog uit. De Balkanbond - Boelgarije, Servië, Montenegro en Griekenland - trok tegen Turkije ten strijde.

Oostenrijk en Duitschland hoopten, dat Turkije zou zegevieren. Maar het tegenovergestelde gebeurde. Turkije verloor de vijf zesden van zijn Europeesch grondgebied. De Zuid-Slaven juichten aan beide zijden van de Oostenrijksche grens.

In September 1913 vatte Frans Ferdinand, die een volledige herinrichting van het keizerlijk leger nastreefde, het plan op, in Juni 1914 groote maneuvers in Bosnië te houden.

Te Belgrado hadden zich inmiddels twee machtige genootschappen gevormd: het Nationaal Verweer, dat tot doel had Servische boekerijen in Bosnië en Herzegowina te stichten, er lezingen in te richten, het heilig vuur in die verloren gewesten te onderhouden, - en de Vereeniging of de Dood, die al de Zuid-Slaven in een groot Servië wilde vereenigen.

Uit het laatste midden, in de wandeling de Zwarte Hand geheeten, kwam Gabriel Printsip.

Reeds in de eerste maanden van 1914 werd het mooie, kalme kasteel van Konopisjt bij Praag, dat de kroonprins meestal bewoonde, door dreigbrieven verontrust.

[p. 83]

Frans Ferdinand was geen lafaard, maar erg bijgeloovig.

Aan verschillende personen zei hij: ‘Ik weet, dat de kogel, die mij dooden zal, reeds lang gegoten is.’

Over zijn deelnemen aan de maneuvers sprak hij met zijn oom. Hij toonde hem ook de doodsbedreigingen. De oude keizer zou toen gezegd hebben: Doe wat je wil.

Frans Ferdinand ging. Zijn echtgenoote vergezelde hem.

Ook van officieele zijde ontbrak het niet aan waarschuwingen. Jovanovitsj, Servische gezant te Weenen, liet zich op 5 Juni 1914 bij von Bilinski aandienen, om de reis van den kroonprins af te raden. De minister antwoordde dat hij gerust was. Enkele dagen later kwam Jovanovitsj op de zaak terug, maar vruchteloos.

Toen Mgr. Stadler, katholieke aartsbisschop van Sarajevo, vernam dat de kroonprins op Sint-Vitusdag te Sarajevo zou verschijnen, verhief ook hij zijn waarschuwende stem.

Na drie dagen maneuvers, in den morgen van 28 Juni, een Zondag, bracht de kroonprins met zijn gevolg een bezoek aan het stadhuis.

Onderweg ontplofte een bom. Alleen de luitenant-kolonel von Merizzi werd gewond. Na de ontvangst op het stadhuis wilde de kroonprins naar het hospitaal rijden om naar den toestand van den gekwetste te vernemen. Voor het koffiehuis Simitsj weerklonken twee revolverschoten.

De aartshertog werd in de wervelkolom, de aartshertogin in den onderbuik getroffen. Zij bezweek het eerst. Toen zij op zijn knieën bezwijmde, riep hij: ‘Sofie, sterf niet, je moet leven voor onze kinderen.’

Het was kwart over elven.

De auto reed nog een paar minuten in volle vaart door, tot aan het paleis van den goeverneur. Men droeg de beide zieltogenden binnen. De aartshertog zei nog verschillende malen: ‘'t Is niets!’ Toen gaf hij den doodsnik.

De moordenaar heette Gabriel Printsip. Hij was de eerste van de samenzweerders, die langs de Appelkaai van Sarajevo waren opgesteld geworden.

Een speciale trein bracht de doodkisten naar Metkovitsj. Vandaar voeren zij de Narenta af. Het pantserschip Viribus Unitis bracht ze op 30 Juni naar Triest. Op 3 Juli waren ze in de parochiekerk van de Hofburg.

Zelfs in den dood werden de echtelingen verschillend behandeld. Op de kist van Sofie Choteck werden, op bevel van Prins Montenuovo, een zwarte waaier en een paar witte handschoenen neergelegd, zooals de Spaansche etiquette voor een eeredame voorschrijft. Zij was immers maar eeredame!

[p. 84]

Frans Jozef schreef een brief van bedanking aan Montenuovo, maar hij gaf ook kond, dat het jaargeld, aan alle aartshertogen toegekend, aan de kinderen van Prins Ferdinand zou onthouden worden.

Maria Theresia, 's keizers schoonzuster, stond daarop haar jaargeld voor de weezen van haar stiefzoon af.

In den beginne dacht niemand dat er uit de fanatieke daad van Printsip een wereldoorlog zou voortspruiten.

Printsip werd tot levenslange opsluiting veroordeeld.

Hij stierf in 1917 in de gevangenis.

Nog tijdens den oorlog werd te Sarajevo een gedenkteeken ter eere van Frans Ferdinand opgericht. Na de zegepraal werd het verbrijzeld en door een monument voor Printsip vervangen.

Het prachtige Konopisjt werd verbeurd verklaard. Op het archief van Frans Ferdinand werd beslag gelegd, zoodat eerst later de historische waarheid aan het licht zal komen.

De dochter van Frans Ferdinand huwde met een graaf Nostitz. Max von Hohenberg studeerde in de rechten te Stuttgart en leeft thans op het kasteel te Artstetten. De jongste zoon, Ernst, leerde het boschwezen en bestuurt een houtvesterij in Stiermarken.

Er zijn aartshertogen, die het met minder moeten stellen.

*_**

Wie een bibliographisch overzicht over het onderwerp verlangt, raadplege het boek van Maurice Muret, l'Archiduc François-Ferdinand, dat op het eind van 1932 in de Editions Bernard Grasset te Parijs verscheen (bl. 343 tot 347).

JULIUS PEE.