De Vlaamsche Gids. Jaargang 20

[p. 88]

Het Raadsel van den Meester van Flémalle opgelost?

I
Emile Renders. La Solution du Problème Van der Weyden Flémalle Campin. Bruges, Beyaert, 1931. 2 deelen.

De verschijning van het sedert lang aangekondigde werk van oud-minister Jules Destrée over Roger de la Pasture Van der Weyden in 1930 heeft in de pers reeds heel wat stof opgejaagd. Men kent de thesis van Destrée. Rogier Van der Weyden, de Brusselsche stadsschilder, geboren omstreeks 1400 te Doornik, is de vertegenwoordiger van de Waalsche schilderkunst tegenover Johannes Van Eyck, den vertegenwoordiger van de Vlaamsche schilderkunst.

In een bespreking van het werkje van Urbain Van de Voorde: Een Mysterie in de Vlaamsche Kunst, verschenen in het Augustusnummer van den Vlaamschen Gids, heb ik getracht aan te toonen dat het m.i., van een wetenschappelijk standpunt uit, verkeerd is bij de studie van onze glorierijke schilderkunst van de 15^e eeuw rasgevoelens te laten medespreken. Ras-romantiek kan alleen een onbevangen oordeel van den oorsprong en de evolutie van de kunst van Rogier Van der Weyden helpen vertroebelen.

Als een paal boven water staat het immers voor alle niet-vooringenomen kunstkenners vast dat de kunst van den Waal Rogier Van der Weyden Vlaamsch is, d.i. Zuidnederlandsch.

Het vraagstuk over den oorsprong van zijn kunst is echter ingewikkeld, daar men niet weet waar Rogier zijn eerste opleiding heeft gekregen.

Is het te Doornik? Archiefstukken hebben ons geleerd dat aldaar een schilder woonde, Robert Campin, die omstreeks 1426 leerlingen heeft aangenomen, o.a. een zekeren Rogelet de le Pasture en een zekeren Jacquelot Daret. Van Robert Campin kent men geen enkel werk, van Daret enkele werken, die zijn verwantschap aantoonen met den raadselachtigen schilder, dien men gewoon is Meester van Flémalle te noemen.

[p. 89]

Is Rogelet = Rogier de la Pasture of Van der Weyden? Dit is twijfelachtig, daar Rogier alsdan zeer laat, op 26-jarigen leeftijd, het schildersvak zou hebben aangeleerd. Waar werd Rogier dan in de ‘edele schilderconste’ ingewijd?

Voor den heer Emile Renders, in het hierboven aangekondigde werk, dat op bijzonder royale wijze door de firma Beyaert van Brugge werd uitgegeven, lijdt het geen twijfel dat zulks geschied is te Brugge in het atelier van Johannes Van Eyck.

Daar zijn inderdaad 15^e en 16^e-eeuwsche vermeldingen van een Rogier van Brugge, leerling van Johannes.

Van meer belang zijn echter de stijlkritische bewijzen, die de heer Renders, die een bijzonder scherp opmerker is, hier en daar weet aan te halen, o.a. in het landschap en in de gebroken plooien van sommige gewaden. Volgens mij zijn deze parallellen te onbeduidend en te schaarsch om aan een directen invloed van meester op leerling te gelooven. Maar dit is niet de hoofdthesis van den heer Renders. Hij wil bewijzen dat de Meester van Flémalle niemand anders is dan de jonge Rogier Van der Weyden zelf. Ik geef dadelijk en gaarne toe dat de heer Renders, trots zijn verbolgen en eenigszins onaangenamen polemiek-toon, zeer wetenschappelijk te werk gaat. Het klink naïef hem te hooren opsnijden over zijn vergelijkende fotografische methode, die sedert lang toch overal in gebruik is waar aan ernstig kunsthistorisch onderzoek wordt gedaan. In de werken over kunstgeschiedenis komt dit niet steeds duidelijk tot uiting, omdat niet iedereen (in de eerste plaats de uitgever niet) zich zulk een luxus van cliché's, zooals in onderhavig werk, kan veroorloven. Voor den heer Renders en zijn uitgever was dit blijkbaar niet het geval, des te beter, want zijn werk heeft thans, dank zij juist dat overvloedig illustratie-materiaal, de bewijskracht van zijn thesis versterkt en beslist bijgedragen tot den vooruitgang van het vraagstuk: Meester van Flémalle = Van der Weyden.

De verwantschap Flémalle-Van der Weyden is in ieder geval buitengewoon treffend.

Terwijl eenerzijds tot nog toe niets (bij gebrek aan stijlkritische aanknoopingspunten) bewijst dat de Meester van Flémalle Robert Campin zou zijn, spitst zich anderzijds het vraagstuk toe tot het volgend dilemma: Van der Weyden heeft zijn modellen aan Flémalle te danken of de Meester van Flémalle is de jonge Rogier Van der Weyden zelf.

Deze laatste oplossing staat de heer Renders met overtuiging en zeldzame hardnekkigheid voor. Voor mijn gevoel met te groote beslistheid, want, indien de heer Renders wel gelijk schijnt te hebben voor stukken aan Flémalle toegeschreven, zooals de Calvarie van Berlijn en sommige portretten, lijkt mij de compositie

[p. 90]

van de hoofdwerken van Van der Weyden een anderen geest te ademen dan de schilderijen die op naam werden geplaatst van den Meester van Flémalle, zooals het altaarstuk de Mérode.

In die compositie, in het plaatsen van zijn personages in een interieur of voor een landschap, ligt een dramatisch sentiment, dat we missen bij Flémalle, die, evenals Van Eyck, veel onbewogener is, een meer apollynische aanschouwer van de werkelijkheid dan de veel zenuwachtiger, vlugger tot tranen bewogen, dynamischer Van der Weyden.

Rogier's afhankelijkheid van Flémalle wat de modellen betreft, hoeft volgens mij niet noodzakelijk terug te gaan op schilderijen, maar op teekeningen, die Rogier in het atelier van zijn meester kan gemaakt hebben en zooals de latere schilders in albums zijn leven lang kan hebben bewaard.

Aldus zouden de traditionneele Madonna- en Christuskoppen worden verklaard, ook karakteristieke houdingen van naakte lichamen, van handen en voeten, van architecturen, landschappen, enz.

We weten over het schildersambacht en de schildersgewoonten in de 15^e eeuw te weinig om aan een persoonlijkheid te durven toeschrijven wat misschien een ateliertraditie was.

Daarom geloof ik dat bij het beoordeelen van middeleeuwsche schilderijen, naast de analytische stijlkritiek ook het synthetisch stijlgevoel moet medespreken.

Een schilderij is ten slotte niet de som van alle bijzonderheden, van hoofden, rompen, ledematen, accessoires, enz., maar iets meer dan die som. Ze is wat de Duitschers noemen een ‘Gestalt’, waarin alle details van teekening en kleur opgelost worden in een organisch geheel.

Het is mijn bescheiden meening dat de heer Renders, hoe nauwkeurig ook zijn methode is, de middeleeuwsche schilderijen al te verstandelijk bekijkt.

Afgezien van deze theoretische beschouwingen, is het billijk te erkennen dat de heer Renders een grooten dienst heeft bewezen aan de geschiedenis van de Vlaamsche kunst en het vraagstuk Flémalle-Van der Weyden een stap nader tot zijn oplossing heeft gebracht.

PAUL DE KEYSER.

* * *

Gezien het groote belang van dit probleem voor onze kunstgeschiedenis, en om te bewijzen dat de Vlaamsche Gids zonder eenige vooringenomenheid de verschillende meeningen daarover wenscht mede te deelen, drukken wij hier de vertaling af van het artikel waarin de zeer bekende en gevierde Dr. Friedländer zich in het Pantheon bij de thesis van den heer E. Renders aansluit.

[p. 91]

II
De ondergang van den Meester van Flemalle

Kort op elkaar zijn twee belangrijke werken over den schilder Rogier Van der Weyden verschenen. Beide werden door Belgische auteurs geschreven, die in den engen zin van het woord geen kunsthistorici zijn. De eerste, Jules Destrée, was een politiek man en minister van Kunsten en Wetenschappen; de tweede, Emile Renders, is een kunstverzamelaar uit Brugge.

De twee deelen van Destrée geven een klaar en volledig overzicht van wat men tot nu toe dacht te weten over Rogier. De schrijver neemt getrouw de uitspraken over van de vakgeleerden, die het laatst over de zaak gesproken hebben. Hij geeft zich veel moeite om de archiefstukken uit te leggen. In zijn tekst voelt men zijn politieke strekkingen doorschemeren. In dit kunsthistorisch werk speelt de taalstrijd tusschen Vlamingen en Walen in België een zekere rol. De thesis van Destrée kan als volgt samengevat worden: Rogier en zijn meester, Robert Campin, de zoogenaamde Meester van Flémalle, vormen de Doorniksche schilderschool, die werkzaam was in een Fransche stad. Hunne kunst, waaraan de Nederlandsche schilderschool een groot deel van haar roem te danken heeft, is geen Vlaamsche kunst. Het ware verkeerd geheel de Nederlandsche schilderschool eenvoudig met de Vlaamsche schilderschool te vereenzelvigen. Om zijn thesis staande te houden, brengt Destrée Rogier in nauwe betrekking met de Doorniksche schilderschool en met Robert Campin.

Renders polemiseert met Destrée en laat zich daarbij op het politiek terrein lokken. Hij maakt den Meester los van de Doorniksche school en brengt hem in nauwe verbinding met Jan van Eyck, die in het Vlaamsche land werkzaam was. Alhoewel de schrijver door de polemiek van de tegenstrevers in het harnas gejaagd wordt, speelt de Vlaamsche nationale strekking niet de hoofdrol in zijn werk. In het bezien van de schilderijen gaat Renders zelfstandig en onafhankelijk te werk; hij is tevens een geestdriftige vriend van de kunst. Zijn bewijsvoeringen en de uitleg van de teksten brengen hem tot een nieuwe thesis, die de eerste omverwerpt, namelik: dat de Meester van Flémalle nooit bestaan heeft en dat de werken, die hem toegeschreven worden, de jeugdwerken zijn, door Rogier geschilderd tusschen 1425 en 1440. Renders bestrijdt insgelijks de thesis welke voorhield dat Rogier een leerling was van Campin.

[p. 92]

De zoogenaamde Meester van Flémalle werd uit een rib van Rogier geschapen. Bode, Hymans en von Tschudi hebben voor veertig jaar aan dezen meester een reeks schilderijen toegeschreven, die tot dan toe meestal op de rekening van Rogier geschoven werden. Onder deze werken telde men de luiken van Frankfort, die, naar men meende, uit het klooster van Flémalle afkomstig waren. Deze nieuwe meester werd eerst aangezien als een navolger van Rogier, later als zijn tijdgenoot en medeleerling en eindelijk als zijn meester.

Terwijl men de werken van den Meester bestudeerde, werden ook opzoekingen ondernomen in de archieven te Doornik en te Brussel, die de volgende data aan het licht brachten: Rogier, de stadsschilder van Brussel, werd te Doornik geboren op het einde van 1399 of in het begin van 1400; hij was de zoon van den messenmaker Henri, die in deze stad gevestigd was. Op 17 November 1426 ontving meester Rogier de le Pasture tweemaal vier stukken wijn van de stad Doornik. Een andere oorkonde, die moeilijk in overeenstemming te brengen is met de eerste, vermeldt dat Rogelet de le Pasture zijn leertijd begon in Maart 1427 bij Robert Campin, en dat hij vijf jaar bij Campin werkzaam bleef.

Men heeft het altijd als zeer zonderling aangezien dat een man van 27 jaar, die reeds meester was en door zijn geboortestad reeds werd gevierd, zich als leerjongen bij Campin liet inschrijven. Naar mijn oordeel is het met volle recht dat Renders de identiteit van deze beide personen bestrijdt. Volgens hem is Rogelet een jongere bloedverwant, misschien een neef van Rogier. Indien Rogier tusschen het jaar 1427 en het jaar 1432 bij Campin niet werkzaam was, kan de veronderstelling, dat de Meester van Flémalle Campin is, niet meer verdedigd worden, en Rogiers levensbeschrijving wordt in een ander daglicht gesteld. De schilder, die omstreeks 1400 het licht zag, is ergens tusschen 1415 en 1420 in de leer geweest, en werd meester omstreeks 1424, zes jaar vóór dat het Gentsche altaar voltooid was. Hij stierf in 1464. We moeten dus de werkzaamheid van dezen meester gedurende veertig jaar volgen. De kunstcritici houden gewoonlijk rekening met de mogelijkheid van evolutie in het werk van een schilder; maar ze zouden moeten inzien dat evolutie noodzakelijk is.

Wanneer we de laatste werken, welke de kunstcritici aan dit onderwerp hebben gewijd, nagaan, zien we dat de persoonlijkheid van den Meester van Flémalle aan het wankelen gaat. De scheidslijn tusschen dezen meester en Rogier wordt meer en meer onduidelijk. Bij het lezen van mijn beschouwingen in het tweede deel van de Alte Malerei voelt men reeds het naderen van het onweer, dat in het boek van Renders losbreekt.

[p. 93]

De talrijke en slaande bewijzen waarmede Renders tracht klaar te maken dat de Meester van Flémalle dezelfde persoon is als Rogier, bestaan vooral in het naast elkaar plaatsen van prachtige foto's waarin zekere onderdeelen van schilderijen uit beide groepen worden gegeven.

Het onderscheid tusschen den vermeenden Meester van Flémalle en Rogier is nog grooter dan de met zorg uitgekozen foto's laten blijken; de compositie, de perspectief, het koloriet, de belichting, alsook het temperament der beide zoogezegde meesters verschillen. Maar zoodra wij een tegenstelling bemerkt hebben, b.v. bij het vergelijken van het Mérodealtaar met het Bladelinaltaar, dan vinden we trapsgewijze den overgang in andere werken, b.v. in de Werleluiken en in de Kruisafname uit het Escurial. Op deze wijze wordt de afgrond overbrugd, de verscheidene schakels sluiten aaneen en er is geen onderbreking meer.

Enkele data die in de tot dogma versteende conventioneele opvatting niet pasten, schikken zich zonder moeite in de nieuwe opvatting. We weten dat Van Mander naast Meester Rogier van Brussel nog een Brugschen schilder met denzelfden naam vermeldt. Nooit heeft iemand nagegaan, op welke wijze Van Mander tot deze verkeerde opvatting gekomen is; in zijn tijd moest te Brugge de herinnering aan Rogier nog levendig bewaard zijn. Laat ons aannemen dat gedurende een bepaald tijdstip - omstreeks 1430 - Rogier te Brugge werkzaam was in de omgeving van Jan van Eyck, en dat hij daar groote werken tot stand gebracht heeft zooals b.v. de luiken uit Frankfort. Wanneer Van Mander een onderscheid maakt tusschen den Brusselschen en den Brugschen Rogier, dan heeft hij denzelfden misslag begaan als de kunstcritici, die den Meester van Flémalle van Rogier gescheiden hebben.

Men hoeft daarom zoover niet te gaan als Renders, die, zooals de Italianen uit de XV^e eeuw, Rooier aanziet als een echten leerling van Jan van Eyck. Hoe de zaken ook staan, wanneer we aannemen dat er betrekkingen bestaan hebben tusschen beide meesters, dan kan er veel in den gang van Rogiers ontwikkeling uitgelegd worden.

Onder al deze welsprekende en overtuigende argumenten, die derhalve doeltreffend zijn, heeft de volgende opmerking ons het meest getroffen: Rogiers' opvatting van de kunst, zooals ze omstreeks 1450 geworden is, en die alsdan bijna tot een formule versteend was, komt voort van een genialen schepper, en deze schepper kan enkel dan Rogier zijn wanneer we hem met den zoogenaamden Meester van Flémalle vereenzelvigen. Anders ware Rogier enkel de navolger en de kopiist van een genialen kunstenaar, wat ons heel en al onwaarschijnlijk schijnt. Indien we, zooals het altijd zou moeten gebeuren, iedere combinatie van de critiek

[p. 94]

als een hypothese aanzien, dan is de veronderstelling van het bestaan van den Meester van Flémalle niet meer te verdedigen.

‘We hebben er alle voordeel bij deze nieuwe hypothese te gebruiken, te toetsen, en haar ons vertrouwen te schenken, en hier gaan onze gedachten terug naar Scheibler, die nooit heeft willen gelooven aan het bestaan van een Meester van Flémalle en naar Firmenich Richartz, die reeds vóór jaren, met veel zwakkere argumenten dan Renders, getracht heeft Rogier met den Meester van Flémalle te vereenzelvigen.

Dr. FRIEDLANDER.