De Vlaamsche Gids. Jaargang 18

[p. 472]

‘Landen en Volken’ en ons Onderwijs in Aardrijkskunde

Indien we doodgewoon een mededeeling wilden doen, dan zouden we zeggen:

Daar is voor het oogenblik een prachtwerk aan 't verschijnen, namelijk Landen en Volken, door J.A. Hammerton, voor Nederland bewerkt door R. Blijstra.

Met daaraan dan de toevoeging:

Dat werk zal bestaan uit 36 afleveringen van 72 bladzijden, die ook in 6 prachtbanden te krijgen zijn; en van dit alles zijn thans ruim de twee derden verschenen, zoodat elke belangstellende er bij zijn boekhandelaar mee kan kennismaken.

De uitgeefster van het werk is de firma E.N.U.M., d.i. de Engelsch-Nederlandsche Uitgeversmaatschappij, te Amsterdam.

Maar het gaat hier niét enkel om een mededeeling, wel om herinneringen die bij ons opdoemen, - en lang niet van de prettigste zijn, - en om de vreugde die we thans beleven, nu 't heelemaal anders en veel beter belooft te worden.

Onze herinneringen dan:

Ze betreffen het vak aardrijkskunde en hoe het ons werd aangeleerd, tijdens onze lagere en onze verdere studiën. En om het maar dadelijk te erkennen: ze doen ons denken aan den loop van de Maas en van de Schelde met bijrivieren, aan de steden van ieder onzer provincies (Henegouwen had er ± 21), aan de stroomen, kapen en eilanden, aan de hoofdsteden en havens van Europa, aan de produkten der ‘drie rijken’ in alle werelddeelen, aan zooveel en meer, dat we eindeloos memoriseerden en dat we een kwelling vonden, zoo dikwijls we 't in tabellen moesten opstellen, herhalen en leeren voor de volgende les, opdreunen... en onthouden voor 't examen. Zeker, we hadden wel tusschenbei een onderwijzer of leeraar, die ons als extra iets levends te vertellen wist of voor te lezen en zelfs, o, zalig oogenblik, ons een aantrekkelijk prentje toonde, - maar 't bleef een zeldzaam extra, een luxe-artikel dat er maar moeilijk afkon, wegens gebrek aan tijd, naar 't heette, of eigenlijk wegens de letter van het leerprogramma, de jacht om 't af te krijgen en ons, na maanden volpomperij, bij

[p. 473]

het examen weer grondig leeg te vragen! En de slotsom was haast onafwendbaar voor ons allen, leerlingen: we hielden niet van dat vak,... hoezeer we toch voelden, juist dóór dat al te zeldzaam verhaal tusschenbei, dat aardrijkskunde wél een mooi vak kan wezen, zoo men wil.

‘Zoo men wil,’ dit is: zoo men in de aardrijkskunde, - net als in de geschiedenis en in natuurlijke wetenschappen, - het belangstellingsvak meer dan het leeren memoriseervak wil zien en naar die opvatting ook handelen. ‘Men’ is hier natuurlijk de leerkracht, de kommentator van het programma, de kommentator in verband met wat het léven eischt, en niet de doode schoolsche letter.

Wel zijn er faktoren die schijnen aan te duiden, dat sedert den tijd van onze persoonlijke kinderen jeugdervaringen al heel wat weg werd afgelegd. Althans, men gewaagt tegenwoordig van belangstellingscentra of centrale onderwerpen, - ook wel aardrijkskundige, - waarrond op school alle aandacht en werkzaamheid wordt samengetrokken; men roept het vaste lichtbeeld en de film ter hulp en denkt er aan, ook grammofoon en radio uit te baten. Maar eerlijk gevraagd: is die verjonging de algemeene werkelijkheid, het waarachtig kenmerk van dezen tijd geworden,... of blijkt het een mooie leuze slechts, die maar door enkelingen, in hun beperkte midden, tot waarheid wordt gemaakt?

We hebben zelf kinderen thans, die schoolgaan; we kennen er velen, die ook schoolgaande jongens en meisjes hebben. En zij als wij zitten aan den indruk vast, dat één zwaluw nog geen lente maakt... en dat we maar liever niét de zwaluwen moeten tellen. Dat zal, zoo meenen we, voor heel wat later zijn!...

In afwachting duiden we dan toch graag op verschijnselen, die werkelijk in het teeken der verjonging staan; en zulk verschijnsel is zeker Landen en Volken van J.A. Hammerton.

De auteur gaf dit werk als ondertitel de leuze ‘De wereld in al haar kleurenpracht’; en die leuze herhalend bovenaan het inleidend hoofdstuk, voegde hij er aan toe: ‘Een schitterende voorstelling van schoonheid en kleur der geheele wereld, met boeiende verhalen van het leven en de gewoonten op iedere plek van den aardbol.’

Als toelichting voor het groot publiek is dat niets te veel gezeid. Want wie alleen maar bladeren wil in dit werk van circa 2600 bladzijden, van twee kolommen, op prachtglanspapier, treft daar meer dan drie duizend prenten en platen in aan, waarvan ruim zeshonderd in veelkleurendruk. Zoo deze cijfers u treffen, de stoffelijke uitvoering dier illustraties is een éénige weelde. We stellen ons zoo voor, dat menig huisgezin, waar deze ‘wereld in beeld’ het geluk heeft binnen te treden, om de schoonheid der

[p. 474]

prenten en platen weleens den tekst vergeten zal. En we denken 't ons eveneens in, dat onderwijzers of leeraars, wier school dit werk heeft gekocht en een projectielantaren bezit, zich moeilijk weerhouden zullen, bij gelegenheid een aantal illustraties op het witte doek te brengen, - althans, indien ze er bewust van zijn wat werkelijk de leerlingen van ‘de wereld’ verlangen te kennen.

Op die illustraties komen we straks wel even terug. We gunnen thans de beurt aan den schrijver, J.A. Hammerton, wien dan toch de kunstfotograaf en de kolorist, hoe zelfstandig heerlijk hun werk ook zij, alleen illustreerend ten dienste zijn geweest.

Wilden we met enkele regelen den auteur kenschetsen, we zouden zeggen: Hammerton is geen geograaf, maar een reiziger, en Hammerton, de reiziger, wil lééren reizen, wil de wereld leeren zien met eigen oog en met eigen, zoo objectief mogelijk oordeel. Jawel, in zijn inleiding heet het: ‘Ons boek is een plaatwerk, een reisgids, een aardrijkskundige studie tegelijk, dat wil zeggen, al deze elementen hebben wij harmonisch tot één geheel trachten te vereenigen.’ Maar zoo het dat alles is, dan blijkt ten slotte dat ‘ééne harmonische geheel’ het hoofdzakelijk kenmerk, in dezen zin, dat geen land, geen volk, geen kunst, geen verschijnsel bewust de voorkeur krijgt, maar elk hunner, zoo het wordt aangeraakt, bekeken wordt met de veelzijdige, sympathieke belangstelling die het onderwerp wekken kan, - wekken kan bij een twintigste-eeuwer, die de wereld en het leven steeds veranderend, maar mooi vindt.

Hier is dus vast, in den traditioneelen zin van het woord, geen spraak van een schoolboek, een aardrijkskundig leerboek. Maar o, voor wie de oude traditie uitwil, die alles parkeert en klassificeert, wat ware Hammerton's werk een prachtstuk voor elke school, ten gerieve van geestdriftige leerkrachten en leerlingen!

Om een kijk te krijgen op het geheel van dit werk, loopen we eens niet met de losse afleveringen mee, maar met de vier reeds verschenen prachtbanden, - of juister, met één hiervan, deel I.

We schrijven de heele inhoudstafel der hoofdstukken over:

De woestijnzwervers (of nomaden). - Het land der Inca's (Bolivia en Peru). - Menschen en booten. - New-York, de wonderstad. - Het eeuwig bewegen (watervallen). - De eilanden der zon (in den Grooten oceaan) en hun onbeschaafde bewoners. - De oude steden van Turkestan. - In het zesde werelddeel (de Poolstreek). - De stad der duizend droomen (Kaïro). - Door drie verboden landen (Tibet, Nepal en Bhoetan). - De landen van het suikerriet. - De wereld van de school (bij verschillende volkeren). - De Indianen van Noord-Amerika. - Oud-Engeland. - De blaaspijp (bewapening op Borneo). - Constantinopel. - Byzantium. - Stamboul. - In Afrika wonen

[p. 475]

negers. - Kunstmatige waterwegen (kanalen). - Bij de Pueblo's (landbouwers onder de Indianen). - Oude volken van een nieuwen staat (Tsjecken, Slowaken, enz.). - Libanon en de Broezen.

Gij merkt het: de inhoud stuurt ons meteen naar de vier windstreken uit en telkens om een stuk leven, een brok eigenaardigheid van nabij te gaan bekijken. Neen, het'ééne hoofdstuk zoekt geen verband met het andere; maar aldus staat het ook met de honderden aardrijks-en volkenkundige onderwerpen, die bij jongelui en bij ouderen belangstelling wekken. Maar elk hoofdstuk, - en dat weer getuigt van raak psychologisch inzicht, - belicht de behandelde stof van alle zijden, met een taal die plastisch en boeiend is, met prenten en platen die zich onmisbaar maken, zoodat de lezer, wanneer hij het eenmaal uit heeft, zeggen kan: ‘Ziezoo, daar weet ik al heel wat meer van!’

Zeker, wie vastgeankerd zit aan zijn oude schoolen examen-begrippen, die kan zich dol zoeken en toch niet in Hammerton de voortbrengselen van Kongo of de nijverheidsprodukten van de Vereenigde Staten vinden. Maar zoo hij er even in bladeren en vooral lezen wil, dan zal hij zijn eigen anker een vreeselijke kwelling en de vrije vaart door de zee van wetenswaardigheden, waar Hammerton hem leidt, niet minder dan een zegen heeten.

We konden dit illustreeren, met één der vermelde hoofdstukken. Maar even goed kon daarvoor een brok uit deel II, III of IV in aanmerking komen, zooals: in II, ‘De stad, die de wereld regeerde (Rome's paleizen en ruïnen), ‘Ceylon, het eiland der juweelen’, ‘Magische krachten (bij de primitieve volkeren)’, ‘Zeven duizend eilanden (de Philippijnen)’, ‘De stad zonder straten (Venetië)’; in III, ‘Het water verschaft ons voedsel (visschers en visschersbedrijf)’, ‘Londen, de grootste stad der wereld’, ‘De pioniers van den handel (de straathandelaars van overal)’, ‘De vuurbergen’, ‘De stad van 1001 nacht (Bagdad, stad der Kaliefen)’; in IV, ‘Het land van de feesten (Japan)’, ‘Spinnewiel en weefgetouwen’, ‘De Indische tempels’, ‘Het land van zon en vuur (Sicilië en zijn bewoners), ‘Het land der Vikingers (Noorwegen), ‘Vervoermiddelen te land (door de tijden heen), ‘Twee bekende universiteiten (Oxford en Cambridge)’.

We hebben er enkele tientallen van doorgemaakt en eenige zelfs getoetst aan wetenschappelijke bronnen die we vertrouwbaar vonden. Wel konden we ons tusschenbei de bedenking maken: dit onderwerp is ook uit een anderen hoek te bekijken; die lijn zag ik gaarne verder doorgetrokken. Maar telkens en telkens moeten we erkennen: wat heeft die Hammerton zich stevig gedo-kumenteerd en wat kent hij prachtig de kunst zijn kennis te vulgariseeren!

We slaan, op het toeval af, het hoofdstuk ‘Ceylon, het eiland

[p. 476]

der juweelen’ open. Het telt, - op zijn dertig bladzijden, - 9 gekleurde platen en 27 foto's, telkens met welsprekende onderschriften en voert ons, door den eenvoudig zakelijken tekst, de geschiedenis, den godsdienst, de volksgebruiken, de archeologische merkwaardigheden, den plantengroei, de weelde aan gesteenten, de kuituren en nijverheden voor oogen, zoodat het heele eiland een extra boeiend centrum van belangstelling wordt, dat voon grondiger studie alle wegen opent.

En zooals Hammerton Ceylon behandelt, zoo vat hij met denzelfden ernst ieder onderwerp aan en werkt hij het uit, degelijk en aantrekkelijk. Hij is trouwens zijn taal meester zooals weinigen en vond in den Nederlandschen bewerker Blijstra een man, die er meer dan gewoon respekt voor heeft.

Slotsom?... Indien we het volledige werk voor alle begoede familiën een kostbaar bezit achten, voor elke instelling van lager en van middelbaar onderwijs heeten we het een onmisbaar dokument: onmisbaar om den geest dien het ademt, onmisbaar om den rijkdom aan gegevens dien het aanvoert, onmisbaar ook om de kostbare stoffelijke inkleeding en de zware kapitaalsbelegging, die de uitgeversfirma er aan besteden wilde.

Aan deze laatste ons kompliment. En aan de jeugd onze hoop, dat ze spoedig en dikwijls met Hammerton's meesterwerk moge kennismaken!

H. VAN TICHELEN.