De Vlaamsche Gids. Jaargang 17

[p. 469]

Uit het Schoolleven in de 16^e Eeuw

Dr Maurits Sabbe. Peeter Heyns en de Nimfen uit den Lauwerboom.
Bijdrage tot de Geschiedenis van het Schoolwezen in de 16^e Eeuw.
Uitgave van de Antwerpsche Bibliophilen, n^o 41 (1929).

Een kostelijke vondst die titel, den fijnen schrijver van 't Pastorke van Schaerdycke en het Kwartet der Jacobijnen waardig. Een boekenvriend kan verlieven op een titel en ik veronderstel dat Sabbe 'n weinig heeft geaarzeld welken weg hij zou opgaan toen hij dien schilderachtigen, oubolligen titel voor 't eerst bedacht. Ik stel me voor dat de geleerde slechts met moeite de overwinning behaalde op den ‘fabulirenden’ dichter. Peeter Heyns en de Nimfen uit den Lauwerboom werd geen roman, maar het groeide niettemin tot een werk, boeiend als een roman.

Peeter Heyns (1537-1598) was een Antwerpsche Schoolmeester uit de 16e eeuw, een man van gewicht en talent, deken van het schoolmeestersgilde en schrijver van talrijke hand- en leerboeken ten behoeve van zijn onderwijs in de ‘francoysche tale’. Nooit had hij Frankrijk bezocht en toch kende hij uitstekend Fransch.

Met zijn vrouw Anna Smits hield hij een meisjesschool open in de Augustijnenstraat, in het huis den ‘Rooden Leeuw’, onder het uithangteeken: den ‘Lauwerboom’. Over zijn leven vermocht Dr Sabbe allerlei nieuwe bijzonderheden mede te deelen, dank zij twee handschriften (Nr. 394 en Nr. 240), twee ‘Rekenboecken’, van Peeter Heyns, die berusten in het Plantin-Moretus-archief. De Aartsdrukker was trouwens een beproefde vriend van Peeter Heyns en de drukker van meer dan een zijner leerboekjes.

Deze handschriften bevatten hoofdzakelijk alphabetische lijsten van leerlingen: ‘costkinders’ en ‘schoolkinders’, ongeveer een 50-tal jaarlijks, posten voor geleverde schrijfbenoodigdheden en boeken en ten slotte enkele ‘ghedenckdinghe’.

De ‘beroerlijcke tijden’ hebben Peeter Heyns, zijn gezin en zijn school niet gespaard en 1585 bracht ook hem, zooniet den

[p. 470]

doodsteek, dan toch de ballingschap en de ineenstorting van zijn beminde ‘Lauwerboom’-school. Zijn zoon, Zacharias Heyns, zal later, evenals Vondel, maar meer bescheiden dan de geniale man, een rol spelen in de letterkunde van het Noorden, te Amsterdam.

Dat de ‘Lauwerboom’-school een goede faam genoot, bewijzen de namen en de afkomst van de leerlingen, die er de lessen kwamen volgen.

‘Nymphes gayes en abry du Laurier’, noemde ze de voortreffelijke taalkundige Gabriel Meurier, een ander vriend en Antwerpsch collega van Peeter Heyns.

Meisjes uit de beste kringen: Heylken en Ysabel van de Werve, dochters van den markgraaf van Antwerpen, Jacqueline Quarré, dochter van den Burgemeester van Brussel, Odilia van Merode, dochter van den landmaarschalk, Hester van Malcote, dochter van den pensionaris van Brussel, en tal van andere dochters van burgemeesters, schepenen, secretarissen, advocaten, pensionarissen, griffiers, notarissen, prevoosten en schouten kwamen zich scharen in de schaduw van den ‘Lauwerboom’. Bekende namen zooals Ysabeau Borlut, dochter van Mr. Joos Borluyt, Colonel tot Ghent, Lynken en Beelken Becanus, dochters van den Antwerpschen taalgeleerde, D.J. Goropius Becanus, Anneken Jonghelings, dochter van den beroemden penninggraveur en beeldhouwer, komen in de lijsten voor, en de ‘nimfen’ komen niet alleen uit Antwerpen of uit de omstreken, maar uit alle deelen van de Nederlanden, uit Ath, Brussel, Mechelen, Brugge, Diest, Lier, Rijsel, Ieperen, Veurne, Armentières, Hasselt, St Truiden, ook uit Middelburg. 's-Hertogenbosch, Bergen-op-Zoom, Amsterdam, Geertruidenberg, Dordrecht.

Over het schoolleven van de ‘nimfen’ hangt Sabbe een bijzonder aantrekkelijk tafereel op in ‘Een Dag op School’. Uit dialogen, voorkomende in het ‘Vocabulaer’: ‘Het Cransken der jonghe dochters’ van Gabriel Meurier bouwt hij op vernuftige wijze zijn 16e-eeuwschen schooldag op.

Dank zij die dialogen, bestemd om idiomatisch Fransch te leeren spreken, kunnen we de werkzaamheden van de kostschool volgen van 's morgens vroeg tot 's avonds laat.

Als de meisjes beneden komen, wordt hun toilet door de meesteres onderzocht:

- God gheve u goeden dach mijn vrouwe.

- Goeden dach geve u God. Hoe gady zo vuylyc?

- Ic en ben niet gewasschen.

- Het blyct seker wel.

- Moet men dus onthult gaen sonder tuyteling en met hangenden hair?

[p. 471]

- Ic en vindë cam noch cam-doec, waer mach mijnen keilbant en mijn spieghel zijn?

- Waer hebdyse gelegt?

- Ons catteken heeft se langs de camere gesleypt ende gherolt.

Tijdens de les wonen we een wedstrijd in het schrijven bij.

- Wie wilt er tegen mij schrijven?

- Ghij gaet slim ghelijc eenen dronckaert.

- Niemant en wert oyt meester gheboren.

De meisjes moeten ‘centencien’ uit een modelboek afschrijven: ‘De rechte cieraten die den gheest van de gheestighe ende wel gheboorne ionghe dochter meest vertieren ende ver-edelen / zijn schamelheyt / maechdelijckheyt / eerbaerheyt / soberheyt /ootmoedicheyt / stillicheyt oft swijgentheyt / goede wander linghe / goede fame en name / fraey wesen / ende deuchdelijcke oeffeninghe’.

- Verstaet ghyse mijn ghebuerinne?

- Ic leesse beter dan icse versta.

- Lesen ende niet verstaen is als iaghen ende niet vaen.

Het vragenspel is niet minder vermakelijk:

- Hoe segt men een os?

- Een os in Vlaenderen is alsoo vele gheseyt als un boeuf in Vrancrijc ende un os in Vrancrijc een been in Vlaanderen.

- Ende ghy / hoe soudt ghy schrijven met twee letteren: J'ay grand appetit?

- Met een groote G ende een cleyn a.

En als slapenstijd nadert wordt de ‘heirt’ gekeerd, de ‘brandysers’ weggezet en de ‘catten wter keuckenen’ gejaagd opdat ze zouden gaan ‘muysen’.

De meisjes gaan de trap op, verlicht door de ‘wekersse’ die voorop gaat met de kaars. Er zijn kwade poetsen op de kamers gespeeld: een ‘hoofdpeulinc’ weg, een ‘bedde verworpen’, een ‘pispot gebroken’!

- Maect u te bedde ghesellinen / want de keirsse gaet wt.

- Swijcht opdat wy slapen moghen.

En alles eindigt met een gebed in 't Fransch.

Goed Fransch leeren spreken was ook het doel van de ‘Tooneelvertooningen in den Lauwerboom’. Peeter Heyns heeft rhetoricale spelen in het Nederlandsch gedicht. Als factor van de rederijkerskamer: de ‘Bloeyende Wyngaert’ te Berchem, schreef hij voor het ‘haechspel’ van 1561 een spel van Sinne en een Factie, die door W. Silvius in 1562 werden uitgegeven. Als bestuurder van de ‘Lauwerboom’-school schreef hij drie Fransche schooldrama's: Le Miroir des Mesnagères, Le Miroir des Vefves, Le Miroir des vrayes Mères. Het zijn typische schooldrama's met

[p. 472]

didactische en moraliseerende strekking, zooals de Renaissance er tallooze heeft doen ontluiken.

De kern van het werk van Dr. M. Sabbe is de bibliographische studie van de Leerboeken uit de School van Peeter Heyns. Wel worden vele titels in de ‘Rekenboecken’ vermeld, maar gewoonlijk derwijze beknopt en verbasterd, dat slechts een kenner van de 16e-eeuwsche boekenproductie, zooals de conservator van het Museum Plantin-Moretus er een is, wegwijs kan worden in dien baaierd. Te recht heeft men gezegd dat geen boex zoo vergankelijk is als het schoolboek. Eens te meer wordt dit bewezen door de schoolboeken, die in talrijke exemplaren door de ‘Nimfen’ uit den ‘Lauwerboom’ werden gehanteerd. Slechts enkele zeldzame exemplaren, over de universiteitsbibliotheken van gansch Europa verspreid, bleven er van over. Wie weet of in sommige gevallen de naam van den Aartsdrukker Christoffel Plantin ze niet van geheele vernietiging heeft gered?,

Het werk van Dr Sabbe geeft dus uitsluitsel op literair, bibliographisch en pedagogisch gebied. Wie in de toekomst de geschiedenis van het schoolwezen in vroeger eeuwen, meer bepaald in de 16e eeuw, in Vlaamsch-België zou willen aanvatten, zal het boek van Dr M. Sabbe over den Antwerpschen Schoolmeester Peeter Heyns niet mogen voorbijgaan. En, een welgemeende wensch, moge hem het voorbeeld van den meesterlijken verteller en den degelijken geleerde inspireeren om zijn werk zoo pittig en zoo leesbaar te maken als het zijne!

PAUL DE KEYSER.