De Vlaamsche Gids. Jaargang 17

[p. 374]

Leopold II

Leopold II, door Graaf Lodewijk van Lichtervelde. Vertaald door W. Bouvier. Boekhandel A. Dewit, Koninklijke straat, 53, Brussel, 407 bldz., 25 fr.

Vier en veertig jaren stond de krachtfiguur, die Koning Leopold II was, aan de regeering van België. Gedurende al dien tijd ondergingen zijn ministers, het Parlement en de Natie zijn onmiddellijken invloed. Zijn Staatsleven was tegelijk een roman en een drama. Met bezieling schetst Graaf van Lichtervelde het beeld van die machtige persoonlijkheid. Dat hij daarin slaagde, mag blijken uit de bekroning van zijn uitstekend werk door de jury van de stichting François Empain.

Opende de ondernemingsgeest van den Koning voor zijn landgenooten de Afrikaansche gewesten, in het land zelf dragen de monumenten, de parken, de steden zijn grootschen stempel.

De auteur bezit genoeg onbevangenheid van oordeel en ruimte van inzicht om niet te trachten de dwalingen te verbergen, waarin de Staatsman viel. Het koningsambt is immers ‘le plus âpre et difficile métier du monde’. Leopold wordt naast Cavour en Bismarck geplaatst. Zijn Afrikaansche onderneming was even zwaar als het werk der Italiaansche en der Duitsche eenheid. België erkent in dezen zoon van een Duitschen vader en een Fransche moeder een zijner grootste kinderen.

In zijn geest vormde de dynastie der Coburgers een schakel met de vorstenhuizen, die over ons land in het verleden hadden geheerscht. Hij beschouwde zich als de opvolger van de Burgondische prinsen. In zeldzame mate bezat hij het dynastiek gevoel. Doch hij verstond ook het grondwettelijk regime; hij wist, dat de Kroon werken moet onder de ministerieele verantwoordelijkheid.

Maar zoowel in de binnenlandsche als in de buitenlandsche politiek zorgde hij er voor, dat het recht van tusschenkomst der Kroon niet in onbruik geraakte. Leopold II was, evenals zijn vader, diep overtuigd, dat, wilde de Belgische onzijdigheid een zin hebben, zij moest gewapend zijn. Hij was van gevoelen, dat België een oorlog niet kon overleven tenzij het blijk gaf van zijn wil om onafhankelijk te leven. Graaf van Lichtervelde oordeelt het niet

[p. 375]

voorzichtig van onzen Koning openlijk lucht te hebben gegeven aan de vrees, welke de heerschzucht van Napoleon III bij de Belgische Regeering deed ontstaan. Te Berlijn en te Parijs gaf de Koning de verzekering, dat België er toe besloten was zijn onzijdigheid te verdedigen. Frère-Orban, aangemoedigd door Leopold, kon beletten, dat Frankrijk de hand legde op ons spoorwegnet. Tijdens de regeering van Frère-Orban maakte de Koning de zwaarste uren van zijn leven door: Keizerin Charlotte keerde krankzinnig uit Mexico terug; de hertog van Brabant stierf. In 1869 dacht Leopold II er aan de Filippijnen van Spanje over te nemen.

De betrekkingen, die hij onderhield met het ministerie d'Anethan, toonen aan, dat hij in de regeering geen bescheiden rol speelde, zooals vele historici meenen. Met dit katholiek ministerie waren zijn relaties gespannen. Moeilijk verdroeg hij Victor Jacobs, den gekozene van de Antwerpsche Meeting, die zijn antimilitaristische leer niet verloochende. De Koning verdacht hem, de Antwerpsche pers aan te moedigen in haar aanvallen tegen het leger en tegen den invloed van de Kroon in de militaire aangelegenheden. Hij was toen zeer gevoelig aan de aanvallen in Kamer en pers. De kreet ‘roi de carton’ weerklonk in die dagen voor de eerste maal onder de vensters van den vorst. Het eindigde met de afzetting van d'Anethan, een fout volgens de Lichtervelde. Het was deze minister, die het land met wijs beleid door de gevaren van den Fransch-Duitschen oorlog had geleid. Na hem kwam de Theux. Daarna Malou. De Koning begaf zich veel naar Engeland, waar hij nuttige betrekkingen onderhield met het Hof van Victoria. De haven van Antwerpen kreeg de zorgen der Regeering. In 1873 bracht Leopold II een officieel bezoek aan de metropool en werd er geestdriftig ontvangen. Dat was een verzoening, want sedert de omknelling door den vestinggordel stond men te Antwerpen openlijk koel tegenover het koningdom. De Vorst bleef er op bedacht België's invloed naar buiten uit te breiden. Een medewerker van eerste gehalte daartoe was hem baron Lambermont, gedurende lange jaren zijn vertrouweling. De Koning was overtuigd, dat de Belgen best geschikt waren om in China vergunningen te bekomen. In 1874 stichtte hij een jaarlijkschen prijs van 25.000 fr. tot aanmoediging van de wetenschappelijke geestesproductie. Hij wilde een persoonlijken en rechtstreekschen invloed uitoefenen, én op de Regeering, én op de algemeene geestesbeweging. Nauwgezet in de vervulling zijner ambtsplichten, bekleedde hij steeds meer een aanzienlijker plaats in het leven van het land. Het volk hield toen veel van hem, alhoewel hij niets deed om het te vleien. Zijn toewijding, zijn verstand, zijn minzaamheid, zijn vaderlandsliefde veroverden hem de harten. De politieke leiders erkenden zijn meerderheid.

[p. 376]

Toen kwam de geniale Afrikaansche inval. Openlijk nam Leopold de rol op zich van beschermer der ontdekkingsreizigers. In 1876 werd de Internationale Conferentie te Brussel bijeengeroepen. De Internationale Vereeniging tot het bestrijden van den slavenhandel en het openen der banen naar Midden-Afrika werd ingericht. De Belgische Regeering bleef vreemd aan de ontwerpen van Leopold II. De onverschilligheid van het land en de afgunst der mogendheden lieten hem niet toe recht op zijn doel af te gaan. In 1878 vond Stanley, bij zijn aankomst te Marseille, de afgevaardigden van Leopold II, die hem verzochten in den dienst der Internationale Vereeniging te willen treden. Acht maanden nadien, gaf hij, diep gekrenkt door de ontgoochelingen, in Engeland opgedaan, waar hij geen hulp vond, zijn woord aan den Koning. Het is geen geringe glorietitel voor den Belgischen vorst, schrijft van Lichtervelde, meer durf te hebben getoond dan de groote Angelsaksische kolonisten. Nog in '78 werd het Studiecomiteit voor Boven-Congo geboren. Drie jaar later stichtte Stanley Leopoldstad. Intusschen was het Studiecomiteit de Internationale Vereeniging voor Congo geworden. Leopold, gediend door Lambermont en Banning vooral, bood in deze jaren hardnekkig weerstand aan de eischen van Frankrijk en Portugal (Engeland?), die trachtten af te dingen op het Congoleesch grondgebied. Dreigende Frankrijk de handen vrij te laten, vond hij steun bij Engeland en Duitschland; met eenigszins toe te geven aan Parijs, deed hij het belang stellen in zijn welgelukken. Met hartleed moest hij huidig Fransch Congo afstaan: 35 Km. kust kon hij slechts behouden. De Internationale Vereeniging voor Congo trad den 23n October 1885 toe tot de akte der Conferentie van Berlijn. De Congostaat was geboren. Bismarck drukte den wensch uit, dat hij ‘moge groeien en de edele doeleinden van den doorluchtigen stichter mogen in vervulling gaan’.

In België kwam Frère-Orban in '78 terug aan het bewind. In '79 werd de schoolwet goedgekeurd. Jaren van vreeselijke oneenigheid en ‘droeve’ twisten volgden. In '84 was Malou er weer. De gemeenten kregen opnieuw het beheer over het lager onderwijs, maar het land was vol verbittering. Ten slotte trad de Koning op; het Kabinet werd ontbonden en August Beernaert nam de leiding der Regeering. Dit koninklijk optreden verwekte bij de massa der katholieken hevigen wrok. De meerderheid keurde volstrekt het gebruik af, dat de Koning van zijn voorrechten maakte. Vooral de geestelijkheid schandvlekte hem als een verrader en als een oneerlijke. Op hetzelfde oogenblik vallen de eerste republikeinsche socialisten het vorstenhuis aan, als zijnde de medeplichtige van de priesters. Wat de crisis van '84 betreft, nu weten

[p. 377]

we, dat de Koning steeds zijn koloniaal doel nastreefde en hij Malou niet zijn geschikten medewerker vond.

Beernaert voerde het land op bindende wijze in de Afrikaansche onderneming; op de boorden der Maas richtte hij de versterkingen op, waarvan Brialmont de gewichtige rol had voorzien; hij deed de Grondwet herzien en legde de grondslagen van een oorspronkelijke wetgeving op sociaal gebied.

Kardinaal Ferrata, die in 1885 door Leo XIII naar hier werd gestuurd als nuntius, bracht in zijn Mémoires hulde aan de strikte onpartijdigheid van den Koning in de partijtwisten. Wat hem bezighield, waren: 's Lands verdediging, Congo, de openbare werken. Reusachtige arbeid werd in Congo verricht, jaren lang alleen met het geld van den Koning. In 1890 zegevierde echter voorgoed de koloniale gedachte en de naasting van Congo werd in beginsel door het Parlement aangenomen. Reeds lag zijn testament klaar, waarin hij zijn rechten op den Onafhankelijken Congostaat aan België vermaakte. Van 1894 tot 1906 had de Koning steeds getracht Congo naar het Noorden uit te breiden, doch Frankrijk en Engeland sneden hem telkens den pas af. Immer hield Leopold II het oog op de geschillen, die de mogendheden tegen elkaar in 't harnas joegen en benuttigde elke gelegenheid om aldus een bevoorrechte positie te veroveren. Zijn koloniale politiek zou echter nog hevig verzet verwekken. Men stelde hem voor als een bloeddorstigen koopman in rubberwaren, belust op winstbejag en die de wreedste afgrijselijkheden duldde en aanmoedigde. Een Wit Boek der Britsche regeering bracht tegen den Congostaat een hoop beschuldigingen uit. Toch was het Leopold, die tal van onvolmaaktheden in de rechterlijke en bestuurlijke regeling der Kolonie verbeterde en zeer streng optrad tegenover hen, die schuldig bevonden werden jegens de inboorlingen.

Met het oog nu op de verdediging van het land uitte de Koning zich zoo: ‘Wij moeten beletten, dat men zonder slag of stoot met een leger door België kan trekken. Doen wij het niet, dan plegen wij zelfmoord, stellen ons land weer als slagveld open voor Frankrijk en Duitschland’. Voor alles wilde hij de plaatsvervanging afschaffen, die van het leger een leger der armen maakte, een spotbeeld van de vroegere beroepslegers. Men kent de redevoering, door hem (samen met Banning), opgesteld en te Brugge uitgesproken bij de onthulling van het standbeeld van Breydel en de Coninck, de helden van den Vlaamschen opstand van 1302. ‘Ik zou beschaamd zijn, sprak hij, moest ik aan den voet van het standbeeld der groote en manhaftige Vlaamsche kampers enkel holle zinnen zonder beteekenis uitbrengen’. De Leeuw van Vlaanderen mocht niet insluimeren. In October 1908 bekrachtigde Leopold II de naastingwet en die op het beheer der

[p. 378]

Kolonie. Aldus kwam België in het bezit van Midden-Afrika. In dien tijd nochtans werd hij in het Parlement, in de pers, in de meetings ergerlijk door het slijk gesleurd. Hij trok zich dan ook meer en meer in afzondering terug. Men kent van hem geen ware vrienden. Zwaarmoedigheid en ontgoocheling welden in hem op. ‘Ik ben de vorst van een klein land en van kleine lieden. Mijn leven lang heb ik hun goed gewild, en zij hebben mij voor dief en moordenaar gescholden!’ ‘Al wat ik denk of voorstel, is vooraf veroordeeld’. ‘De geschiedenis zal mij oordeelen’.

Leopold II was een groot bouwer (moderniseering der havens van Antwerpen en Oostende, verbetering der spoor- en waterwegen en der banen van groot verkeer, zeevaartinrichtingen van Gent en Brugge, verfraaiing der omstreken van Brussel, Koloniaal Museum van Tervuren, Zegeboog van het Jubelpark, domeinen der Lesse). Brussel is den Koning het behoud van zijn vijvers en van het bosch verschuldigd.

Op economisch gebied was hij Manchesteriaan; over de gevolgen der arbeiderswetgeving was hij sceptisch gestemd. Aan de armsten gezonde lucht en gezond water te bezorgen, was, naar zijn meening, de eerste verplichting van de Regeering. De aanvoering van drinkwater in Vlaanderen bekommerde hem bijzonder.

Tot op het einde van zijn regeering maakte het regime der Schelde zijn aandacht gaande; hij wilde, dat Antwerpen beschikken kon over diepe en veilige vaargeulen, talrijke kaaien, een toerusting van eerste gehalte (Antwerpen boven!).

Zijn ideaal als Staatsman was belichaamd in de groote Engelsche ministers van Victoria, die redenaars, bestuurders en leiders der opinie waren. De Times was zijn lievelingslectuur. Hij bewonderde Lodewijk XI en Lodewijk XIII, maar ook Thiers. Hij gaf weinig acht op de parlementaire werkzaamheden. Machtig realist, was hij toch bijgeloovig. Nooit zou hij een onderneming begonnen zijn op een Vrijdag. Hij hield niet van populariteit. Slechts aan positieve uitslagen hechtte hij belang. Zijn werkkracht bleef onverminderd tot het laatste. Hij beminde wel de onbeperkte macht: de opperheerschappij van Congoleesch Souverein voldeed zijn heerschzucht. Nochtans waren zijn betrekkingen met den eersten minister van Koloniën, den heer Renkin, steeds zeer hartelijk. Hij eerbiedigde bij zijn medewerkers hun overtuiging, wanneer hij wist, dat ze voortkwam uit de bekommering om het algemeen welzijn.

De Koning stierf als katholiek, die hij immer gebleven was. Om zijn ziel in vrede te stellen, verlangde hij de diensten van een eenvoudigen priester, niet die van Kardinaal Mercier. Op zijn doodsbed onderteekende hij de dien dag gestemde wet op den persoonlijken dienstplicht.

[p. 379]

Stap voor stap volgt Graaf van Lichtervelde Leopold II van het begin van zijn optreden in het openbaar leven tot aan zijn dood; hij doet zien, hoe de Koning er toe kwam zijn vaderlandsche plannen te verwezenlijken. Zonder hem zou men nooit van een kolonie hebben hooren spreken. Hij was een onvergelijkbare bezieler, dien men nu volle recht laat wedervaren en bewondert in al de complexiteit van zijn machtige persoonlijkheid. Leopold II zegeviert. De Natie betreurt hem om zijn schitterende gaven.

Het werk van Graaf van Lichtervelde is historische arbeid in den besten zin van het woord.

JOZEF PEETERS.