De Vlaamsche Gids. Jaargang 17

[p. 236]

Godsdienst en Zielkunde

De Godsdienst in het Licht der Zielkunde, door Prof. Dr. H.T. De Graaf. (N.V. Uitgevers-Mij De Wachttoren, Huis Ter Heide).

Dr. De Graaf, hoogleeraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden, de bekende specialist in geloofsleer, vestigt hier de aandacht op de psychologische zijde van het godsdienstig leven. Hij geeft een uitwerking aan van een psychologie van den godsdienst, die geen psychologisme, noch phaenomenologie wil zijn.

Wij willen, zegt hij in zijn inleiding, de vraag trachten te beantwoorden, welke eigenaardigheden het bewuste leven van menschen vertoont, ten gevolge van hun godsdienstige verbondenheid. Wij willen dit bewuste leven trachten op te helderen. Hoe gaat het toe in het zieleleven van een mensch, die deel uitmaakt van een godsdienstige gemeenschap?

In het hoofdstuk over de psychologische godsdienstkunde worden eerst de psychische functies besproken. Wij leeren de associatie kennen als een middel om overtuigingen en gewoonten te vormen (traditie). Levenstijden zonder traditie bevredigen zeer weinig. Vandaar dat in den godsdienst oud en waar dikwijls gelijk gesteld worden, terwijl valsch en onwaar met nieuw gelijk gesteld worden.

De psychische feiten voeren tot de voorstelling van een object, dat niemand kent en toch als stuwkracht en doel bij het streven gedacht wordt. In de religie richt men het streven op aanschouwing.

Alle aandoeningen, die in de cultuur worden gewekt, hebben een zeer ingewikkeld karakter. Godsdienstige aandoeningsprocessen kunnen de menschen zeer aangaan. Dezen vertoonen dan zeer sterken gevoelslust of onlust. Zij, die die aandoeningen ondergaan, waardeeren ze als een bijzonder voorrecht.

Ongewone toestanden van gewaarwording gelden in de religie meermalen als teekenen van bijzondere godsdienstigheid (Soendar Singh). In het algemeen worden visioenen erkend voor waarneming in plaats van als zinsbegoocheling, wanneer zij passen in het sociaal-godsdienstig verband, waarin de doorlevende persoon zich bevindt.

Voorstellingen, die een kerngedachte van het geloof dragen

[p. 237]

of versterken, krijgen in de prediking den voorrang. Prof. De Graaf meent, dat wij in het geloof een bijzonder geval hebben van overtuigd zijn, zooals ook in het denken voorkomt. Maar bij het denken gaat de redeneering vooraf; hier zijn wel toereikende gronden, maar zij laten iets anders gelden dan de normen der waarheid.

Wanneer de eene herinneringsreeks plaats maakt voor de andere gedurende geruimen tijd, dan is het geheugen werkzaam, maar de herinneringen zijn gestoord. Vele ongewone verhalen in de geschiedenis van den godsdienst toonen, dat dit verschijnsel voorkomt bij personen van hoogen aanleg, maar op een temperamentsgrondslag van pathologischen aard.

In de ecstase is de meer dan gewone, geweldige affektenverschuiving, die het gewone Ik tot in de diepte meesleept, oorzaak van een opmerkzaamheidsspanning.

In die religies, waar het woord aanzienlijke beteekenis heeft naast beeld en zeden, is het verstand nauw bij de godsdienstige ontwikkeling betrokken.

Als men denkt aan het volledige wilsproces, waarin beraadslaging als waardebepaling voert tot keuze, dan kan gezegd worden, dat het willen in het godsdienstig leven een onmisbaar bestanddeel vormt.

Een psychische functie is onderdeel van een individueel geheel. Deze geheelen vindt men in een groepsverband. Prof. De Graaf neemt nu zulke geheelen in oogenschouw.

We kunnen in de religie het individueele benaderen door te vragen naar: 1. de geheel-reaktie ten aanzien van het leven; 2. de oefening om het gebod te houden, dat men aanvaard heeft; 3. de wijze, waarop b.v. het berouw doorleefd wordt; 4. de wijze, waarop elke levenssituatie godsdienstig getoetst wordt; 5. de realiseering van een als godsdienstig belangrijk gewaardeerd karakter-ideaal; 6. de zelfbeoordeeling.

Daar waar een groep in zichzelve plaats geeft aan de universeele gedachte, is de coherentie of homogeniteit mogelijk met groote verscheidenheid van zeden.

In Afdeeling III worden de bijzonderheden van verschillende groepen nader omlijnd. Prof. De Graaf bepaalt, hoe de onderscheidene leeftijden hun verschillende godsdienstige uitingen bezitten. Hij werpt licht in de godsdienstigheid der sexen.

De godsdienstigheid binnen de verschillende individueele temperamenten vertoont iets typisch.

Prof. De Graaf handelt vervolgens over verklaringen van de religie als geheel of van het geheel van éen religie. Narcisme, realiteitsprincipe, lustprincipe kunnen de individueele gestalte der religie ophelderen (Freud). De geleerde auteur beoordeelt de

[p. 238]

hier van pas komende psychologische werken van Le Bon en Mac Dougall.

Het laatste hoofdstuk is gewijd aan het godsdienstig zieleleven. De slotsom van de uiteenzetting over de godsdienstige ervaring is, dat de psychologie van den godsdienst die religieuze ervaring in haar bijzonderheden kan ophelderen, maar dat zij niet moet zoeken naar het religieuze Erlebnis. Voor de psychologie is in de religieuze ervaring steeds een overtuiging ondersteld en bevat, die door haar verschillende vormen ook verscheidenheid der godsdienstige ervaringen mogelijk maakt.

De psychologie van den godsdienst heeft een overgroote waarde voor de analyse van net godsdienstig zieleleven. Daardoor bewijst zij diensten aan de analytische onderdeelen der theologie, aan de godsdienstgeschiedenis, aan de phaenomenologie en aan de praktische theologie.

Wij zijn Prof. De Graaf zeer dankbaar voor de lijst van meer dan veertig belangrijke werken, geschikt voor uitbreiding van de kennis over zijn onderwerp.

Een register sluit het boek.

De totale beheersching van zijn zware stof doet Prof. De Graaf verschijnen als een der grootste geesten van onzen tijd. De dag weze gezegend, waarop Vlaanderen zijn evenknie zal bezitten.

JOZEF PEETERS.