De Vlaamsche Gids. Jaargang 16

[p. 256]

Lorentz als Leermeester

Nu ik een ‘in memoriam’ over professor Lorentz wil beginnen, gevoel ik zoo heel sterk, dat wij toch nog maar héél weinig tijd gehad hebben om ons in het verlies in te denken en dat het leed om zijn sterven toch nog wel héél schrijnend is, om nu reeds een bezadigd stukje te leveren. Maar dan denk ik aan hetgeen een vriend van den grooten meester heeft geschreven in het dagblad ‘de Telegraaf’ op den avond van den sterfdag, 4 Februari ll., geschreven in schoone woorden, veel schooner dan ik het zou vermogen en die ik daarom getrouw weergeef: ‘Wij durven geen uiting geven aan den rouw in onze harten, omdat wij bevreesd zouden zijn door te hevige droefheidsuiting het schoone beeld te verstoren van den goeden en wijzen man, die met zijn alles doordenkende helderheid ook wel den dood in zijn levensbeschouwing en zijn levensplan zal hebben opgenomen.’

En ik zal dan trachten rustig wat te vertellen van Lorentz, dien ik ken sedert ik in 1894 op het natuurkundig laboratiorium te Leiden kwam. Lorentz was daar hoogleeraar sedert 1878, na eerst een korten tijd leeraar bij het middelbaar onderwijs te zijn geweest en hij had er een zeer drukken werkkring. Hij gaf het college in experimenteele natuurkunde voor de jongere studenten in de wisen natuurkunde, de medici, pharmaceuten enz. en bij velen, die nu heinde en ver in den lande en kolonies verspreid zijn en reeds grijze haren dragen, leeft nog steeds de herinnering voort aan het heldere, opgewekte college en de uitnemende voordracht; aan den hulpvaardigen professor, die terechtwees maar nooit uitlachte, als men bij de practische oefeningen dom of onhandig deed en van den examinator, die prettig vroeg en welwillend bleef, ook al werd men onherroepelijk afgewezen, als men zijn zaakjes niet kende of zich verbeeldde, dat uit het hoofd leeren hetzelfde was als begrijpen. Lorentz deed veel proeven op dat college en varieer-

[p. 257]

de ze vaak, zoodat er onder de assistenten steeds groote liefhebberij was om ook eens een jaar ‘college-assistent’ te zijn, daar dat een uitstekende voorbereiding was voor hen, die later zelf aan jongeren in middelbaar of hooger onderwijs physica zouden onderwijzen.

Aan de candidaten in de wis- en natuurkunde gaf Lorentz college in de theoretische physica; en behalve de candidaten kwamen daar ook geregeld alle reeds gepromoveerden, assistenten, hoofdassistenten, conservatoren; ja zelfs professor Kamerlingh Onnes was daar geregeld toehoorder.

Toen de universiteit van Göttingen aan Lorentz een leerstoel aanbood, waar hij meer tijd tot eigen studie zou hebben, voelde de Leidsche universiteit wat een verlies zijn heengaan zou beteekenen. Zijn groote vriend professor Kamerlingh Onnes, de faculteit van wis- en natuurkunde en nog vele anderen streden voor hem en bewogen de Nederlandsche regeering in te grijpen en Lorentz voor Leiden te behouden, door J.W. Kuenen naar Leiden te roepen om een deel van het werk, o.a. het experimenteele college, van Lorentz over te nemen.

In 1910 kreeg hij nog meer tijd voor studie, toen hij als gewoon hoogleeraar aftrad, opgevolgd werd door Ehrenfest, en zich te Haarlem vestigde, waar hij president-curator werd van de Teyler Stichting, later ook Secretaris der Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen. Hij werd toen buitengewoon hoogleeraar in Leiden en gaf slechts één uur per week college. Dat college in theoretische natuurkunde, waar altijd de nieuwste problemen en theorieën werden behandeld, werd spoedig van algemeene vermaardheid, en studenten, doctoren, professoren, zoowel binnenlandsche als buitenlandsche, vormden een talrijke toehoorders-schaar. Toen Lorentz na zijn 70sten verjaardag als buitengewoon hoogleeraar moest aftreden, werd hij aangezocht dat college voort te zetten als professor vanwege het universiteitsfonds, professoraat aan geen leeftijdsgrens gebonden. Zeker wel alle toehoorders van zijn laatste college in Januari zullen met weemoed denken aan zijn gebruikelijken slotzin: Dat zal ik den volgenden keer behandelen. Die ‘volgende keer’ zal helaas nooit komen. Maar wij moeten dankbaar zijn voor het prachtige stuk werk, dat ons in die lange reeks van jaren werd geboden en dat voor een groot

[p. 258]

deel is vastgelegd door zijn leerlingen in ‘Lessen over theoretische Natuurkunde.’ Van die colleges ging een groote bekoring uit door inhoud, vorm en het zeer persoonlijke van de beschouwingen, daar geboden, en ze hebben een grooten invloed gehad op de intellectueele vorming der jongere physici.

Maar de intellectueele vorming is niet het eenige, dat wij Lorentz danken; daarnaast en misschien daarboven staat de invloed ten goede, die van den mensch Lorentz uitging. Een nieuweling in den kring van Hollandsche natuurkundigen of hij, die er na jaren in terugkomt, krijgt sterk den indruk: wat voelen deze menschen het plezier in eigen werk, maar ook het plezier in andermans werk en bovenal de vreugde samen te arbeiden aan het bouwen van een schoon gebouw, de moderne physica! Het indrukwekkend gebouw wordt met inspanning en toewijding gebouwd; het is zóó groot, dat soms de eene arbeider niet ziet wat de andere arbeidt, maar de grootmeester Lorentz blijft altijd het geheel overzien en door zijn werklust en toewijding krijgt, wie eens tijdelijk moedeloos was, weer nieuwe hoop en kracht. Te arbeiden aan een tak van wetenschap, die in de laatste 35 jaar zoo ongelooflijk snel voortschrijdt, geeft zeker een verheffend gevoel aan de beoefenaars, maar ongetwijfeld is ook veel van hun arbeidslust, welwillende belangstelling in elkaars werk, zucht tot elkaar begrijpen, te wijten aan Lorentz' invloed, aan den invloed ook van dien anderen grootmeester, professor Kamerlingh Onnes, en aan den invloed van de vriendschap dier twee grooten, een hechte vriendschap van lange jaren, in het werk en in het leven.

Lorentz' onderzoekingen uitgebreid bespreken zou te veel tijd en ruimte vragen en eischt ook een vrij diepgaande mathematische opleiding. Ik stip dus slechts even aan, dat we aan hem danken de electro-magnetische lichttheorie, zooals we die nu kennen; de theorie der electronen, die zulk een revolutie heeft bewerkt in ons natuurkundig denken, en de relativiteits-theorie, die ons noodzaakt oude, ingewortelde begrippen eens aan een grondig onderzoek te onderwerpen, en daarna grondig te wijzigen.

Natuurlijk heeft het in zijn leven niet aan eerbewijzen ontbroken, zoowel van Nederland als van het buitenland, veel te veel om op te noemen, maar waarvan de meest bekende wel is de Nobelprijs, hem toegekend te zamen met professor Zeeman, nadat

[p. 259]

deze den invloed van het magnetisch veld op het licht (het zoogenaamde Zeeman-effekt) experimenteel had aangetoond en Lorentz daarvan de verklaring had gegeven en de geheele theorie van het verschijnsel opgebouwd. De verschijnselen die Lorentz verder op grond zijner theorie voorspelde, zijn later alle door de proeven bevestigd. Het eerbewijs, dat aan Lorentz het meest vreugde heeft bereid, is wel de grootsche huldiging geweest bij zijn gouden doctoraat, die ons nog versch in het geheugen ligt.

Ook in België was Lorentz een gekende figuur, en was hij geëerd en geliefd door wie kennis met hem maakten. In 1924, tijdens de Kanker-week, bezocht hij Gent en hield twee Vlaamsche voordrachten, een les voor wetenschappelijk ontwikkelde toehoorders, over de relativiteitstheorie, waarbij menig ingewijde af en toe glimlachte, omdat de naam Einstein o zoo vaak werd genoemd, maar de bescheiden spreker met geen enkel woord deed gevoelen, hoe groot zijn eigen aandeel aan het vormen dier theorie is geweest. Een tweede voordracht in de Aula over stralingsverschijnselen liet bij het overtalrijke leeken-publiek een allerprettigsten indruk achter, door helderheid en eenvoud van voordracht.

Het is ook in België, dat hem de eer is bewezen, die hij op bijzonder hoogen prijs stelde, namelijk dat de groot-industrieel Ernest Solvay in 1911 hem verzocht den ‘conseil de physique’, door Solvay in het leven geroepen en bekostigd, in te richten en te presideeren, een bijeenkomst te Brussel van een beperkt aantal (± 25) geleerden uit alle landen, die gedurende een week van gedachten wisselen over een onderwerp, van te voren uitgekozen en bestudeerd. De vijfde conseil had plaats in October 1927, en deze bijeenkomst, die tot doel had het verband te zoeken tusschen de gewone klassieke mechanica en de nieuwe mechanica, en die volgens Lorentz zelf de best geslaagde en meest vruchtbare van alle vijf de bijeenkomsten is geweest, was werkelijk volgens alle deelnemers een intellectueel genot zooals er weinige zijn, zeker voor een groot deel door de beminnelijke, hoewel vaste leiding van den president.

Toen midden in die week te Parijs de plechtige Fresnel-herdenking plaats had in de Sorbonne, trokken bijna alle leden van den conseil voor 24 uur naar Parijs om aan die plechtigheid deel te nemen. Daar bij dergelijke gelegenheden gewoonlijk een reeks

[p. 260]

van adressen van huldiging wordt aangeboden door allerlei geleerde genootschappen uit allerlei landen en dat voor de toehoorders dikwijls eentonig wordt, werd er in den trein naar Parijs bedacht, al die adressen aan prof. Lorentz toe te vertrouwen, die dan bij het overhandigen zou spreken uit aller naam. Zoo geschiedde, en alleen reeds het feit, dat 's avonds prof. Lorentz oprees en daar stond, zoo eenvoudig met het vriendelijk gezicht en de sprekende oogen, was voldoende om de duizenden menschen in een knallend applaus te laten losbarsten. De speech zelf, niet gelezen, maar vlot gesproken, kalm vertellend, een weinig humoristisch, was zoo, dat allen zeiden: Zóó kan alleen Lorentz het!

En nu zullen we dat nooit meer beleven! Voor altijd is hij heengegaan! Wie is er, die zijn plaats zal kunnen innemen? Wij zien niemand, die dat zal kunnen. Wij moeten wel berusten en wij moeten maar hopen, dat zijn invloed ten goede zoo groot is geweest, dat de jongere physici, die zijn levenswerk voortzetten, evenals Lorentz zelf, werklust, welwillendheid en plichtsbetrachting in hun vaandel zullen schrijven.

J.E. VERSCHAFFELT.