De Vlaamsche Gids. Jaargang 15

[p. 544]

Duitsche Kroniek

Vijf en twintig jaar na den dood (1897) van den Zwitserschen kunst-apostel Jacob Burckhardt is men, nadat zijn werken bij elke nieuwe uitgave aan de jongste vondsten van de kunstkritiek waren aangepast geworden, overgegaan tot de publikatie van den onveranderden, eersten tekst. Het kennen van b.v. ‘Der Cicerone’ zooals Burckhardt dien voor het eerst in het licht had gezonden, was zoo'n dringende behoefte geworden, dat de nieuwe oplage op betrekkelijk korten tijd was uitverkocht. Toch wordt het door niemand betwist, dat meer dan één punt door zoekers en kritici van het laatste kwart eeuw in een andere richting werd opgelost. Dat men desniettegenstaande de hier en daar onjuiste uiteenzetting van Burckhardt verkiest, is daardoor verklaarbaar, dat deze nooit als een niets-dan-kunstkriticus heeft geoordeeld of geschreven. Hij zal zoo omtrent 35 jaar oud geweest zijn toen hij zijn ‘Die Zeit Konstantins des Grossen’ samenstelde; wanneer hij, 30 jaar later, zelf de 2e uitgave bezorgde en die aanpaste aan zijn sindsdien ontzaglijk gegroeid geestelijk bezit, kon hij er feitelijk weinig aan veranderen; ‘Konstantin’ was een productie uit zijn ‘groenen tijd’, - maar de meester zelf voelde dat er niet kon aan gelapt of geplaasterd worden. Wat Burckhardt gaf, was lang bezonken en plots neergeschreven. De frischheid van stijl, de machtige schildering, het vermogen tot samenstellen en uitbeelden plaatsen zijn boeken binnen den kring van de Duitsche literatuur. Of hier en daar een détail onjuist is, het is een weinig belangrijk iets in het subjektieve zien van den inwijder, - die trouwens heel goed wtist, dat hij door sommigen om zijn methode van intuïtie zou worden aangevallen. Het is, zooals Ernst Hohl zegt in zijn voorwoord tot ‘Konstantin’ (1924) ‘een subjektivism dat een klip moest worden voor het zwakkere talent, voor het genie echter een onvervreemdbare rechtstitel en het sterkste vrijgeleide dat een werk van dien aard kon worden meegegeven. De zuivere geleerdenliteratuur treft het onontkoombare noodlot, verouderd en onbruikbaar te worden; de nieuwe opvattingen, de vooruitgang van de wetenschap, de ontdekkingen van nieuw materiaal zijn als zoovele wonden waaraan zij ten slotte

[p. 545]

dood bloedt. Dit is de tragiek van alles wat alleen “geleerd” is, van alle strenge wetenschap, waarvan ternauwernood de naam overblijft... Dat heden “Der Cicerone” en “Die Kultur der Renaissance” in hun oorspronkelijke zuiverheid, - bevrijd van alle extra's waarmee men ze op de hoogte van de wetenschap van den dag wou houden, - nog hun volle kracht hebben bewaard, getuigt ten sterkste voor de uitzonderlijke plaats welke hun schepper inneemt.’

Bij W. Bode (de heele schets is toegevoegd aan ‘Der Cicerone’) vinden wij deze korte, klare karakteristiek van zijn werkwijze: ‘Hij was geen kunstkriticus van stiel en wilde het ook niet zijn. In zijn hoedanigheid van historicus beschouwde hij ook de kunstgeschiedenis, die hij langzamerhand met een zekere voorliefde ging beoefenen, als een gegroeid iets, als een geheel, in samenhang met de ontwikkeling van de totale beschaving. Het ging er voor hem niet in de eerste plaats om, te weten of dit of een ander Werk door de eigenaardigheden van de techniek, door kleur en teekening, door struktuur van ooren en vingeren, door den vorm van de plooien aan dezen of genen meester moest toegeschreven worden, misschien het werk van een leerling was, ja, misschien wel een oude kopij; benevens door zijn algemeen-geschiedkundige en zijn kultuurhistorische studiën, werd Burckhardt vooral in beslag genomen door de vragen wat een meester aan nieuws en beduidends voor kunst en kultuur had gewonnen, welke plaats diens werk inneemt in de evolutie van de kunst, hoe de individueele kunstenaar staat tegenover de school, de eene richting tegenover de andere, hoe deze door de geschiedenis wordt bëinvloed en welke faktor zij vertegenwoordigt in de algeheele evolutie.’

Burckhardt zelf heeft er trouwens herhaaldelijk op gewezen, dat hij globale beelden geven wil, dat hij niet alleen voor geleerden, maar ook voor denkende lezers van alle standen schrijft. Hoe prachtig hij daarin is geslaagd, bewijst het schitterendst ‘Die Kultur der Renaissance in Italien.’ Sterk als een mees-terroman, in de heele grootheid van haar historische waarheid, rijst de uitbeelding van een veelbewogen tijd vóór ons. De Borgia's, de Sforza's, de Medici's, de Visconti's, de kardinalen en de vrouwen van de Renaissance, de dichters en de wonderbare overvloed van groote kunstenaars, Burckhardt heeft ze het eerst groot gezien en geteekend. Van Dante tot Bandello, van Petrarca tot Pietro Aretinos, alle genieën uit Italië's bloeitijd treden ons uit het boek tegen: de humanisten, de ingenieurs, de pausen, de paters, de staatslieden. Achter hen rijst het heele Italië in zijn rijke verscheidenheid van denken en gelooven, dikwijls ten prooi aan oorlogen en partijveeten, met zijn hands-

[p. 546]

werklui en kooplieden, priesters en nonnen, boeren, soldeniers en bedelaars, met zijn feesten en boet-epidemieën.

De firma A. Kröner (Leipzig) heeft een prachtuitgave van dit laatste werk bezorgd. Voor de herstelling van den oorspronkelijken tekst zorgde Walter Goetz, Prof. aan de Universiteit te Leipzig. Voor het eerst werd het geïllustreerd (met materiaal uit den tijd); de keus Werd samengesteld door Johannes Jahn, assistent aan het kunsthistorisch Instituut van hoogergenoemde Universiteit. Naast een overvloed van portretten zien wij de paleizen en hoven van de Renaissance, de machtigen bij spel, muziek en feestelijk maal, hun beelden, de inrichting van hun woningen. In aansluiting met den tekst: afbeeldingen en plans van vestingen en oorlogstuigen, - weergaven van wapens, harnassen, gevechten, groote bankhuizen en havens. Boven de steden en hun gewirwar rijzen de domkoepels, de onvergankelijke kerken en kapellen, de tempels van godsdienst en van kunst. Over de 600 blz. lexikonformaat, met bij de 250 illustraties, in linnen gebonden: 26 M. (in leer: 36 M.). Het is waar, dat dit voor de meesten onder ons toch te duur is; maar er werd ook een mooie Dünndrückausgagbe (Taschenformat) van meer dan 500 blz. geleverd (niet geïllustreerd); in blauw linnen: 9 M.; in leder: 16 M.

In deze laatste uitgave verschenen ook ‘Die Zeit Konstantins des Grossen’ (zelfde prijs) - en ‘Der Cicerone, eine Anleitung zum Genuss der Kunstwerke Italiens.’ (1000 blz.,) M. 15 of M. 22). ‘Der Cicerone’ wordt het levendste en het persoonlijkste werk van Burckhardt genoemd. Architektuur, beeldhouw- en schilderkunst van Italië worden er in nagegaan van de oudheid af. (De eerste uitgave verscheen in 1854).

Wij zouden nog even willen wijzen op het bescheiden werkje dat door de firma Orell Füssli (Zürich) werd uitgegeven: ‘Vom Ethos bei Jacob Burckhardt, von Paul Eppler.’ (55 blz., 3.50 Zw. Fr.). Eppler was een leerling van Burckhardt en weerlegde in een voordracht, die den inhoud van dit boekje uitmaakt, de zoo dikwijls vooruitgezette meening, als zouden de door Burckhardt geschetste figuren daar staan ‘menschlich gross und moralisch indifferent.’ In die enkele bladzijden worden nieuwe wegen geopend, die leiden tot het begrijpen van den mensch en de persoonlijkheid, terwijl de heele bewijsvoering steunt op een keus van citaten die tot nog toe nooit werden saamgebracht.

Ludwig Lewin: Die Jagd nach dem Erlebnis. Ein Buch über Georg Kaiser. - Verlag Die Schmiede, Berlin. -M. 3 of M. 5.

[p. 547]

Max Freyhan: Georg Kaisers Werk. - Zelfde uitgever. - M. 4.50 of M. 7.50.

Als ooit een kritiek het werk van een schrijver rechtstreeks deed aanvoelen, dan doen het deze twee boeken, door twee verschillende kritici opgevat en uitgevoerd, maar beide op hetzelfde neerkomend: buiten elke biografie om, alleen uitgaand van zijn productie, het glorieuse kronen van Kaiser tot genie dat werkelijk uiting geeft aan onzen tijd. Het boek van Lewin: onmiddellijk de werken aanpakkend (uitsluitend tooneel) en ze onderbrengend in de volgende groote hoofdstukken;

Das Werk und seine Probleme: Vorklang und bürgerliche Komödie - Die Masken der Erotik - Aufbruch in die Raserei des Lebens - Verantwortung und Opferung des Einzelnen für die Menschheit - Dialektik des Heldentums.

Der Schöpfer und seine Problematik: Noli me tangere.

Het werk van Freyhan: architekturaal-streng opgebouwd, met een eerste deel dat het phenomeen Kaiser beschouwt, een tweede deel dat de theoretische uiteenzetting toetst aan de werken.

Erster Teil:

Erstes Kapitel: Das Problem (1. Die Fragestellung - 2. Lösungsbereich: Das Werk - 3. Typologischer Weg: Feststellung des Typus).

Zweites Kapitel: Sinnverwirklichung des Typus: Das Werk (1. Die Bereiche des Spannenden - 2. Die Bereiche des Dynamischen - 3. Die Bereiche der Gegenwichte des Dynamischen - 4. Der Sonderbereich der Sprache).

Drittes Kapitel: Abgrenzungen (1. Innerhalb des Gesammt-werks - 2. Gegen Typen der Dramatik - 3. Gegen Postulate der Zeit).

Er is geen beter middel om die studiën (die werkelijk bij elkaar hooren) te karakteriseeren dan het sterk synthetische voorwoord van ‘Die Jagd nach dem Erlebnis’ hier weer te geven:

‘In zoover een tijd zijn weerslag in een dramatieker vinden kan, moet Georg Kaiser als een van de sterkste uitingen van onzen tijd aangezien worden.

Het gejaagde gewoel van de naast en door mekaar vooruitdringende, mekaar overrompelende vragen en problemen die omvat moeten worden -

het verouderde van alle normen en het uiteenvallen van alle vormen -

de niet meer te beheerschen veelvuldigheid van de détails, de volstrekte onmogelijkheid van elke vruchtbare synthese -

[p. 548]

daartegenover: het wanhopige zoeken naar nieuwe ideologieën -

de koortsachtige gejaagdheid en spanning van elementair zich baanbrekende levenskracht -

de groeiende mechaniseering en - bedwelmende - techniseering van het bestaan -

dit alles is onze tijd, waartegen voor den geest slechts een reactie bestaat: redding in de immer geldende zekerheden: van het wezenlijke, van het onvoorwaardelijke, van het absolute.

Van al die spanningen is Georg Kaiser vervuld, die heele chaos beweegt in zijn werk, van hem geldt wat ergens gezegd wordt: ‘Uit den chaos komt het - zooals alles dat leven moet!’ -

Het is de intentie niet van dit werk, Georg Kaisers plaats aan te wijzen in het geheel der geestesevoluties; ik wil hier ook niet doen aan literair-vakkundige wetenschap. Ik stel mezelf als opgave, niet literatuur, maar beleven mee te deelen. Op levenswaarden komt het aan! Op leven!

En juist Georg Kaiser bezit als weinigen de gave, ons levensgevoel intenser en grooter te maken.

Plots verschenen, jaagt hij een onwaarschijnlijk groot aantal zeer verschillende drama's de wereld in, overvloed van stof en overvloed van problemen - een schier onvereenigbaren overvloed van den vorm en van de uiting - dit als eerste karakteristiek en meest in 't oog springende persoonlijkheidsstempel.

Zoo gewelddadig en krampachtig schijnt hij van binnen uit ter productie gezweept, dat in den loop van dit raadselachtige scheppen klaarblijkelijk apart wordt geboren wat samenhoort (alsof de productiewil het eerst-ontstane werk nogmaals veredeld herbeginnen wou); de schijnbaar onomstootbare wet van de evolutie blijkt bijkomstig en niet meer adequaat aan het phenomeen; het eruptieve van zijn productie laat toe af te zien van de orde waarin zijn werken zijn ontstaan, te meer daar niemand en Georg Kaiser nog het minst - daarover rekenschap geven kan; dikwijls inderdaad wordt een vroeger werk weer onder handen genomen, opnieuw gevormd, van nieuwe zijden belicht, berkneed, drie en vier bewerkingen van dezelfde stukken komen tot stand, titels worden herhaaldelijk veranderd - kortom, niet de uiterlijke, meer toevallig-chronologische, slechts de innerlijke samenhang kan hier belang hebben, - en men moet, in stee van naar geboortedata, naar innerlijke evolutie-affini-teiten en -gemeenschappelijkheden zoeken.

Het komt aan op de problemen die een dramatieker beoogt - en geldt dit voor iemand, dan is het wel voor Georg Kaiser - op de problemen en hun ontwikkeling. Niet zoo moet men het zich

[p. 549]

indenken, alsof het eene werk na het andere streng-theoretisch elk een probleem behandelde. Men moet veeleer van Georg Kaiser als van elk waar schepper zeggen: ieder werk is zwanger aan al zijn problemen (wat ook hierdoor wordt bevestigd, dat reeds in de vroegste werken de latere problemen aanwezig zijn).

Wij willen waarachtig den scheppingschaos in hem niet loochenen, maar toch stellen wij de vraag: waar is de eenheid in die veelvuldigheid? Wij zullen zoeken naar het kernprobleem, naar het diepste beleven dat den werkende stuwt, waardoor hij zich opgeroepen voelt, naar zijn allereerste visie, die hij in steeds hernieuwde pogingen wezen en vorm geven wil.

Waar is het wezenlijke? Die vraag, aain Georg Kaiser te richten, is tegelijk het antwoord. Want het is zijn eigen vraag, waarop hij voortdurend bij mensch en leven antwoord zoekt. Hier is bij Georg Kaiser een klare ontwikkelingslijn op te diepen.’

Zijn heele streven gaat er naar, achter het masker der dingen door te dringen en nieuw, frisch leven mee te deelen aan het bevrijde individu.

Freyhan stelt Kaiser als typus naast Nietzsches Heraklit; hij noemt Kaiser: herakliteisch; herakliteisch, omdat deze de wereld als worden, als gedurige groei ondergaat. En hij stelt het zich ten doel, die hoedanigheid in heel haar evolutie na te gaan.

Wij kunnen gerust zeggen, dat de twee schrijvers zich schitterend van hun taak hebben gekweten: het zijn de eerste boeken die Kaiser in zijn geheel behandelen, maar er zal niet zoo gauw een kriticus te vinden zijn die zich, met eenige kans op welgelukken, aan een nieuwe uiteenzetting wagen zal.

DOLF ROELS.