De Vlaamsche Gids. Jaargang 14

[p. 269]

Herbert Eulenberg

Ongeveer twintig jaar zal het geleden zijn, dat Herbert Eulenberg voor ons nog iets méér werd dan de naam van een jong tooneelschrijver, wiens schouwspel Munchhausen ons na lezing een tamelijk vagen indruk gelaten had.

Het was te Dusseldorf in het Schauspielhaus, geleid door Louise Dumont, eene, vóór den oorlog, ook ten onzent niet onbekende figuur: te Antwerpen organiseerde zij meermaals gastvoorstellingen met een ensemble, dat voornamelijk met stukken van Ibsen en Sudermann in de gunst van ons publiek trachtte te komen. In die jaren dus gebeurde het, dat we Herbert Eulenberg in zijne functie van ‘dramaturg’ aan het Dusseldorfer Schauspielhaus leerden kennen en, meer speciaal, als een scherpzinnig, welbespraakt en geestig conferencier, die vóór de vertooning een woord van toelichting aangaande stuk en auteur tot het publiek placht te richten.

Het hooge voorhoofd, de doordringende blik, de krachtdadige uitdrukking besloten in de conformatie van neus en mond, wel iets getemperd, maar niet wezenlijk verzwakt door de zachte ronding der kin - in zijn geheel een pracht-type van den Rijnlander, het staat ons nog zeer duidelijk voor oogen. En niet minder goed herinneren we ons den sympathieken indruk welken deze uiterlijk kalme enthousiast door zijn toespraak wist te maken. Dit en een meer ingaande kennismaking met het werk van dezen man deed ons besluiten ook zijne verdere evolutie met een waakzaam oog te volgen, evenals we dit reeds deden ten opzichte van zijne landgenooten G. Hauptmann en Frank Wedekind. Beloofde dit voornemen ons niet het innig genot, verbonden aan het nagaan hoe een sterke persoonlijkheid reageert op het wonderbaar spel van tijd en omstandigheden, tevens, hoe deze in des dichters verbeelding en gevoelssfeer geleidelijk zich sublimeeren tot kunst?

[p. 270]

De openstelling voor het publiek van de Galerie Alfred Flechtheim gaf ons aanleiding, bij het doorreizen van Duitschland, andermaal een ‘Abstecher’ te maken naar Dusseldorf. Dat was in 1913. Zijne betrekking aan den schouwburg had Eulenberg reeds lang opgegeven, vertelde ons een vriend; aan de kunstbeweging nam hij geen bizonder actief deel meer: hij woonde toen te Kaiserswerth a. R., een buitenwijk van Dusseldorf, en had zich geheel en definitief gewijd aan zijn roeping als letterkundige. Een aanzienlijke reeks tooneelstukken - elk jaar verscheen er een nieuw - had het aantal belangstellenden in Eulenberg's literairen arbeid in niet geringe mate vergroot. Toch was zijn naam toen nog niet doorgedrongen tot het groote publiek, want de schouwburg-directies bleken niet erg gesteld op het monteeren van zijne stukken. Eulenberg's vermaardheid is véél meer gediend geworden door zijne ‘Schattenbilder,’ een literaire portret-verzameling geteekend met een waarlijk verbluffende zekerheid van hand, beheerscht door een niet minder zeldzaam-ongekunstelde sensibiliteit die noch humor noch ironie uitsluit. Zijn sterkste proefstuk in zake portretkunst heeft Eulenberg ongetwijfeld geleverd met Die Familie Feuerbach, tot nog toe het kostbaarste gedenkboek gewijd aan het innerlijk en uiterlijk fel bewogen bestaan, het diep-menschelijk ziele-leven en de tragische levenswederwaardigheden dezer heroïeke geesten: Paul Johann, den rechtsgeleerde; zijne zonen: Anselm, den archeoloog; Karl Wilhelm, den mathematicus; Eduard August, den jurist; de philosophen Ludwig en Friedrich en dezes zoon, den genialen schilder Anselm, in 1880 gestorven te Venetië, ‘eenzaam en miskend’ zooals de bezoekers der Dogenstad kunnen lezen op een marmeren plaat op den gevel van het Luna-hotel. Eulenberg heeft de rijke stof welke hem hier geboden werd niet verwerkt tot een lijvig boekdeel van indigeste lectuur en dat is niet de minste verdienste van dezen bundel Bildnissen. ‘In deze korte karakterteekeningen en levensbeelden’, merkt H.M. Elster te recht aan, ‘blijft Eulenberg steeds de intuïtieve kunstenaar, de ironisch-romantische schrijver die in en boven zijn onderwerp staat - ‘ein Erlebender und ein Distanzierter, ein Begeisterter und ein Kritischkühler, ein Mann des Herzens, der Phantasie und der Erfahrung, die het wezenlijke van elk verschijnsel steeds

[p. 271]

en dermate weet te vatten, dat het ons wordt tot een heerlijk en blijvend bezit. Een bizonder genot wordt ons tevens verschaft door Eulenberg's stylistische soepelheid en de volmaakte kunst waarmede hij zijn onderwerp kan bemeesteren en die hij aan elke figuur weet aan te passen.’

Die hoogst merkwaardige gave heeft hij met nimmer falend geluk aangewend bij het konterfeiten van tientallen individualiteiten, thuis hoorend in de meest verschillende kunstvakken: dichters als Leopardi en Walt Whitman, dramaturgen als Ferdinand Raimund en Ludwig Anzengruber, beroemdheden uit de schilderswereld als Velasquez, Watteau en Reynolds, toondichters als Weber, Liszt en Offenhach. Een onafzienbare rij van levende beelden waarvan de typische trekken met volmaakte duidelijkheid zich vastzetten in de herinnering van den lezer. De figuur Offenbach bijv., om er maar ééne te noemen, werd door Eulenberg geteekend - en dit op een paar bladzijden - met een maëstria in het raccourci die, nà E.T.A. Hoffmann, wellicht nooit meer bereikt was geworden.

We maakten hierboven terloops gewag van de schilderijenverzameling Alfred Flechtheim - een manifestatie waarvan de belangrijkheid, met het oog op den ontwikkelingsgang der moderne schilderkunst en haar bekend-worden aan gene zijde van den Rijn, niet mag onderschat worden. Voor velen bracht zij toen de openbaring van het genie van Vincent van Gogh en voorts de kennismaking of betere vertrouwdheid met het oeuvre van Cézanne, Gauguin en Henri Rousseau, terwijl ze de aandacht vestigde op Henri Matisse, Picasso, Marie Laurencin, Kokoschka en ook de graphische kunst van Edvard Munch in een veel zuiverder licht stelde. Onder de schrijvers die voor den kataloog dezer tentoonstelling een commentaar geleverd hadden, figureerden o.a. Jacques Rivière, A. Volland, Guillaume Apollinaire en André Salmon naast W. Uhde, Meier-Graefe, Carl Sternheim - en Herbert Eulenberg. Laatstgenoemde trad hier echter niet op als vaandrig van eene of andere moderne groep. Zijne bijdrage - eene overigens wel kenschetsende voor Eulenberg's talent - gold de Napoleon-buste van Canova. Eulenberg is trouwens op literair gebied en meer speciaal in de dramaturgie niet wat men thans een ‘modernist’

[p. 272]

noemt. Zijn innige omgang met het werk der groote romantiekers, de weelderigheid zijner eigen verbeelding en de lyrische vlucht die zijn aspiraties zoo gemakkelijk en natuurlijk nemen, hebben hem naast zijn groote tijdgenooten Hauptmann en Wedekind, een nog niet zoozeer in 't oog springende, maar dan toch volstrekt eigen plaats bezorgd op tooneelgebied. Stellig staat zijne kunst dichter bij die van Hauptmann dan dat ze verwantschap zou vertoonen met het wrang satiriek erotisme van Wedekind, den voorlooper van het cynisch, brutaal realisme der hedendaagsche Duitsche dramaturgie en de, technisch onmiskenbaar meesterlijke, maar naar den geest gruwelijke graphiek van George Grosz.

Herbert Eulenberg is een geboren idealist. Maar men durft dit woord haast niet meer gebruiken, zóó licht geeft het aanleiding tot misverstand. Zijne poëtische zending, zegt Richard Sexau - een der beste kenners van Eulenberg's oeuvre - bestaat er in: de wereld niet tot een Augiasstal te laten verworden. Zijn werk zal weerstand bieden aan den tijd, omdat het uit innerlijke noodwendigheid geboren werd en organisch opgroeide, omdat een edel, overtuigd, een hoog doel nastrevend mensch er zijn beste hartebloed aan ten koste legde.

Den 25ⁿ Januari l.l. vierde Herbert Eulenberg zijn vijftigsten verjaardag. Te dier gelegenheid liet de uitgeversfirma J. Engelhorn's Nachfolger, te Stuttgart, een uitgebreide en typographisch wel verzorgde bloemlezing verschijnen uit het thans zeer omvangrijk werk van den dichter. Het mag een mooi gebaar genoemd worden, maar ook een daad van rechtvaardigheid ten opzichte van den voorzeker nog niet naar volle waarde geschatten kunstenaar.

JULIUS VAN ETSEN.