De Vlaamsche Gids. Jaargang 14

[p. 30]

Het Nederlandsche mooie Boek

Het is zeker geen grootspraak te zeggen, dat de boekdrukkunst in Noord-Nederland op dit oogenblik een technisch-aesthetische wedergeboorte beleeft.

Door een rationeele en met goeden smaak geleide samenwerking van den papiermaker, den lettergieter, den typograaf en den boekversierder of illustrator, is men er daar in de laatste jaren in geslaagd om weer aan te knoopen met de heerlijke overleveringen der meester-drukkers uit vroegeren tijd, de Van Waesberghe's, de Blaeu's en de Elzevier's, die op dat gebied Hollands roem hebben gevestigd.

De beweging is aan den gang sedert 1893 en ontving zeker den eersten stoot van de beginselen, die William Morris toen in Engeland over boek en boek-illustratie had verkondigd.

Geërgerd door de industrialisatie van het moderne boek, waarbij alle schoonheid was verloren gegaan, keerde Morris terug naar de oudste voorbeelden der drukkunst, die alle een bekoorlijk kunstkarakter dragen.

De eerste gedrukte boeken waren navolgingen van de met zooveel vrome zorgen samengestelde handschriften, versierd met miniaturen en initialen, die het genot uitmaakten van de middeleeuwsche edelen en geestelijken. Al wat de copist, de verluchter en de binder aan smaak en kunst hadden besteed bij het vervaardigen van deze manuscripten, zochten de oudste drukkers na te maken in hun boeken, die met de handschriften moesten concurreeren. Zoo verkregen de wiegedrukken en nog een aanzienlijk aantal drukken uit de eerste helft der 16^e dat voorname, artistieke karakter, dat ons nu nog zoo behaagt.

Van de 16^e eeuw af en vooral in de 19^e eeuw waren de vorderingen op het gebied der drukkunst alleen van technisch-mechanischen aard.

Wij hebben snelpersen, zetmachines, reproductiemiddelen van

[p. 31]

allen aard gevonden, maar op zuiver artistiek gebied waren wij bij het boekdrukken steeds maar achteruit gegaan, en het onaesthetisch uitzicht der meeste boeken in de tweede helft der 19^e eeuw was voor menschen van smaak een gruwel geworden. Men had bij al dien technischen vooruitgang de mooie kunst der 15^e en 16^e eeuw verleerd.

Morris bracht de reddingsmiddelen, die hij eenvoudig in het verleden ging terugzoeken. Zoowat in alle cultuurlanden vond zijn roepstem gehoor en er ontstond een algemeene beweging voor het schoone boek, waarin zich Holland stellig op de eerste rijen wist te plaatsen.

Holland heeft na den tijd der wiegedrukken van Gerard Leeu, Bellaert, en zijn prachtillustrators der 16^e eeuw, Lucas van Leyden, Jan Swart e.a., nog een bloeitijd der drukkunst gekend in de 17^e eeuw, toen naar Plantin's voorbeeld, de Elsevier's en de Blaeu's en zooveel anderen nog met kunde en smaak voor mooie boeken zorgden, die andere volkeren tot navolging konden opwekken.

Die dubbele nationale traditie van de mooie Nederlandsche incunabelen en de zoo sierlijke drukken van het zeventiendeeuwsche Elsevier-type ging echter verloren en de eerste helft der 19^e eeuw was voor Nederland als voor de meeste andere Europeesche landen een tijdperk van verval.

Omstreeks 1893 begon de wedergeboorte en wat die geworden is op dezen dag, toonde ons op schitterende wijze de tentoonstelling, die voor eenige weken gehouden werd in het Museum Plantin-Moretus, waar wij naast een sober maar goed-gekozen retrospectieve uitstalling van moderne Hollandsche boeken, de beste producties der wakkerste en artistiekste kunstdrukkers van dezen tijd te bewonderen kregen.

Wij zagen er de uitgave van Vondel's Gijsbrecht van Aemstel, door de Erven F. Bohn te Haarlem, met versieringen in steendruk door A.J. Derkinderen (1893); Kunst en Samenleving, door Scheltema en Holkema, met de voorname houtsneden van G.W. Dysselhof (1893); en de Gedichten van J. Perk met de versiering van T. Nieuwenhuis, uitgegeven door S.L. van Looy (1897). Die boeken waren eerste pogingen op den nieuwen weg en, wat de versiering betreft, gaven ze ons al heel wat moois. Dat was een streven om te illustreeren in den geest van het

[p. 32]

werk zonder overtolligheden en onopgedirkt. Het viel echter zeer sterk op hoe het typographisch gedeelte van deze boeken ver beneden het illustratief gedeelte bleef. De keuze der lettertypen harmoniëerde niet met de versiering en meer dan eens was de tekst onbeholpen gezet in de daarvoor opengehouden ruimte. Dit laatste gebrek ontsiert b.v. op jammerlijke wijze het anders door Th. van Hoytema zoo knap geïllustreerde boek Het leelijke jonge Eendje (C.M. van Gogh - 1893).

Het bleek hoe langer hoe noodzakelijker om vooral het louter typographisch gedeelte van het boek te verzorgen en, buiten de illustratie om, een kunstwerk voort te brengen met uitsluitend typographische middelen. Het jongste geslacht heeft dat probleem voortreffelijk opgelost.

De verdienste van de kleine groep kunstenaars, vereenigd onder den naam De Zilverdistel (J. Greshoff, J.C. Bloem, P.N. van Eyck, J.F. van Royen e.a.) is in dit opzicht zeer groot.

In 1910 gaven zij op een zeer beperkt aantal exemplaren Worstelingen van P.N. van Eyck uit en kort daarop volgden enkele andere uitgaven, waaronder wij vooral aanstippen Les Fleurs du Mal van Baudelaire. Dit waren pracht-drukken in den waren zin van het woord. Sober van versiering, technisch onberispelijk, mooi van letter, in een stijl die volkomen paste bij de bedoeling van den auteur.

De pogingen van den Zilverdistel bleven niet alleen. Mr. J.F. van Royen richtte de Kunera-pers op, die in 1923 de Oostersche verzen van J.H. Leopold uitgaf en J. van Krimpen begon zijn heilzame werking met de Sonnetten van A. Besnard, uitgegeven door G.J. van Amerongen en C^o te Amersfoort en daarna, in 1920, werd hij de technische leider van de Palladium-uitgaven, waarvan het doel in een prospectus van 1922 uitstekend omschreven werd: ‘Een degelijk boek noemen wij een boek dat met zorg is gedrukt op goed papier met een mooie letter, en dat zooveel mogelijk alle goede hoedanigheden vereenigt, die een goed vakman bij machte is aan zijn arbeid te geven. Een goed boek is een boek dat den goeden smaak van den lezer niet kwetst en het zuiver geestelijk genot dat de tekst hem verschaft niet verstoort. Het is dus niet noodig - en zelfs niet wenschelijk - dat wie een boek ter hand neemt getroffen worde door de aesthetische bedoeling die vele luxe-edities kenmerkt. Want

[p. 33]

dan is de harmonie verbroken; en een goed boek is in de eerste plaats een harmonieus geheel en dus iets eenvoudigs.’

In denzelfden geest begon, ook in 1920, de firma Leiter Nypels, te Maastricht, haar uitgaven met een bundel Verzen en Fragmenten van F.J.H. Lousbergh. Weer denzelfden eenvoud, dezelfde benuttiging van bijna uitsluitend typographische middelen, maar in vrije en kunstvolle schikking en verbinding. Een der mooiste boeken door deze firma gedrukt is La Prophétie de Joel (1923), gezet uit een letter gesneden naar een oude letter van Plantin, door de lettergieterij ‘Amsterdam’ en met houtsneden in vijf kleuren en initialen van H. Jonas.

Het daghet werkelijk in den Oosten! Ook te Maastricht begint in 1921 de firma Boosten en Stols, op initiatief van A.A.M. Stols, een reeks voortreffelijke en in alle opzichten verzorgde uitgaven onder den naam Trajectum ad Mosam. Het kunnen van deze firma bereikt zijn toppunt in de Défence et Illustration de la Langue Françoyse van J. du Bellay (1925). De medewerking van J. van Krimpen is voor de Trajectum-uitgaven een waarborg van verfijning en smaak.

Eindelijk wijzen wij nog op de vereeniging Joan Blaeu, ontstaan uit de Hollandsche Commissie, die het album De Grafische Kunst in Nederland 1300-1800 uitgaf voor de Leipziger Bugra in 1914. Deze vereeniging begon haar werkzaamheden in 1916 met het doel boek- en prentkunst in Nederland te bevorderen. Tot haar beste uitgave behoort de Beatrijs van P.C. Boutens, gezet uit de gothische letter van Henric de Lettersnider (1921). De drijvende krachten zijn daar J.F. van Royen en E.J. Haslinghuis.

Wij vermelden hier enkel de uitgeversfirma's, die zich uitsluitend op kunstdrukken toeleggen met het doel voorbeelden te geven aan anderen. Nochtans hebben C.A.J. van Dishoeck te Bussum, de zoo fijnzinnige, artistieke uitgever der Vlamingen, W.L. en J. Brusse te Rotterdam, C.A. Mees te Santpoort, e.a. heel wat werken laten verschijnen, die ook uitblinken onder de voortbrengselen van de Hollandsche typographische wedergeboorte der laatste jaren. Het spijt ons er hier niet te kunnen over uitweiden.

De verdienstelijkste medewerkers van al die uitgevers zijn onbetwistbaar de letterteekenaars en lettergieters, die het mate-

[p. 34]

riaal der drukkerijen op schitterende wijze hebben aangevuld. Holland was van ouds een land van flinke stempelsnijders en lettergieters. W. Jansz Blaeu (1626) en zijn zoon J. Willemsz Blaeu (+ 1673), Daniel Elsevier (1673-1680), Christoffel van Dyck (1601-1672) en zooveel anderen meer hielpen den roem vestigen der Hollandsche zeventiendeeuwsche drukken; deze taak hebben voor onzen tijd mannen opgenomen als S.H. de Roos en Jan van Krimpen. De eerste vervaardigde in 1912 de Hollandsche Mediaeval-letter, die dadelijk grooten bijval oogstte. In 1923 gaf de Lettergieterij ‘Amsterdam’, weer naar de Roos' model, de Erasmus-Mediaeval. Een derde Hollandsche nationale letter werd geteekend door Jan van Krimpen en gegoten door Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem voor den Catalogus van de Hollandsche afdeeling van de tentoonstelling der Arts décoratifs te Parijs, en daarom Lutetia geheeten. Deze nieuwe lettertypen voldoen volkomen; die van de Roos zijn rustig, klaar van constructie, die van Van Krimpen wat fantasievoller; maar alle drie leveren ze benijdenswaardig drukmateriaal.

Als wij de bedrijvigheid dier Hollandsche boekenvrienden nagaan, dan is er voor ons heel wat reden om ons deemoedig te gaan voelen en op dat zoo interessante gebied van de aesthetische inkleeding van het moderne boek heel zeker den palm aan het Noorden te geven. De tentoonstelling in het Museum Plantin-Moretus (18 Juli tot 15 Aug.) was dan ook, zooals de mooie catalogus het verklaarde, als een hulde aan de Hollandsche drukkers bedoeld. Mocht ze ook voor onze vaklieden en boekenvrienden in het algemeen een leering en een prikkel geweest zijn!

D^r MAURITS SABBE.