De Vlaamsche Gids. Jaargang 13

[p. 63]

Anatole France
16 April 1844 - 12 October 1924

Niet zelden wreekt zich de dood wreed en brutaal op een groot en schoon leven. Dit van een der grootste schrijvers en denkers van Frankrijk en van heel de wereld schijnt den onverbiddelijke respect te hebben ingeboezemd. Hij heeft zijn werk voltrokken als met tegenzin en met voorkomende zachtheid. Anatole France is heengegaan na een lang en rijk leven, waaruit hij, voor de menschheid, tot het einde toe, de kostbaarste schatten kwistig heeft opgedolven tot een altijd blijvend genot van schoonheid en goedheid. En zijn dood is even schoon en harmonieus geweest als zijn leven. Zachtjes aan, als het vreedzame wegslinken van den zonnig-vergulden herfstdag, waarop hij stierf, is zijn schitterend en wijd-stralend levenslicht uitgedoofd. Zijn laatste jaren is hij komen slijten en eindigen op zijn buitengoed ‘La Béchellerie’, niet ver van het nog zoo trouw bewaarde middeleeuwsche Tours, in een landschap, door sierlijke horizonnen van zacht-golvende heuvelen gesloten, waar de lucht steeds zoel en streelend over de breede Loirevallei wuift, waar de gewone menschen een taal spreken, die klinkt als muziek, een streek te recht ‘le jardin de France’ geheeten en die beter dan welke andere in dat rijke en mooie land den Franschen geest vol charme, eenvoud en stijlpuurheid synthetiseert.

Men heeft het als een ijdelheid willen aanzien hoe hij tot in zijn laatste stervensuur bekommerd was om de schoonheid, om zijn eigen uitzicht tegenover familieleden, vrienden en dienstboden, die hem allen even liefdevol omringden. Maar daarin ook treft ons hoe hij tot het laatste toe zich zelf en zijn leven trouw gebleven is, hij, die de schoonheid boven alles, ja, zelfs boven de waarheid stelde.

Van geboorte en afkomst was Anatole France (eigenlijk

[p. 64]

Anatole Thibaut) Parijzenaar. In één der huizen van de schilderachtige Quai Malaquais, het huidige nummer 5, zag hij het levenslicht. De onmiddellijke omgeving van het ouderlijk huis, een door geleerden en schrijvers druk bezochten boekhandel, is een der stemmigste hoekjes van het oude Parijs, aan den boord van de kleurrijke Seine, waar, onder het lommer der overhellende boomen, de ‘bouquinisten’, zij aan zij, al sinds eeuwen, in een schilderachtige rij, elken morgen hun kleine boekenkisten tot den verkoop openzetten. Tusschen de boeken binnenshuis en buitenshuis is Anatole France opgegroeid. Het boek heeft hij ook steeds, zoo naar inhoud als naar vorm, met een verafgodende liefde omringd. In de inleiding van het eerste deel zijner Vie littéraire schrijft hij immers: ‘Soyons des bibliophiles et lisons nos livres; mais ne les prenons point de toutes mains; soyons délicats, choisissons, et, comme ce seigneur d'une des comédies de Shakespeare, disons à notre libraire: Je veux qu'ils soient bien reliés et qu'ils parlent d'amour.’

Reeds van zijn kinderjaren af hebben de boeken in hem doen ontstaan ‘un profond sentiment de l'écoulement des choses.’ Een gevoel dat zoo dikwijls, ondanks den van geest tintelenden glimlach van den schrijver, zijn werk met een zachten weemoed vult.

Het groote verwijt dat men steeds Anatole France heeft willen toesturen, is zijn scepticisme. Ja, hij heeft misschien meer en beter dan wie ook de betrekkelijkheid van alles in het leven doen uitschijnen. Zijn philosophie heeft hij nooit in een stelsel willen vastleggen. Hij was een Epicuriaan, een genieter en het genot zocht en vond hij in alles wat het leven hem bood, omdat naast den denker de kunstenaar stond. Dit genot, die schoonheid, welke het leven schenkt onder zijn oneindig wisselende vormen, heeft hij met volle handen rondgestrooid, liefdevol met ons gedeeld.

Men heeft ook willen beweren dat die zucht naar genot den schrijver bracht tot een materialisme, door geen enkel ideaal verheven. Maar zijn onsterfelijke werken als Le Livre de mon Ami, Pierre Nozière, Le petit Pierre, zijn Histoire Contemporaine, novellen als Crainquebille, Le Jongleur de Notre-Dame bewijzen honderdmaal het tegendeel.

Hoe zou hij een alles ontkennend materialist zijn, die in al

[p. 65]

zijn werken de liefde voor de schoonheid van den geest predikt als een waren godsdienst?

Anatole France heeft voorzeker de groote gebreken onzer maatschappij gehekeld, hetgeen des te dieper trof, daar hij het op zoo 'n voorname, hoogstaande en beminnelijke wijze deed. Maar spreekt juist uit dat alles niet een groote liefde voor de menschen, welke die samenleving vormen? Zijn optreden in het politieke leven bewijst overigens zijn geloof in een betere toekomst.

‘Les pauvres sceptiques sont vraiment trop méconnus,’ schrijft in het boek Propos d'Anatole France, zijn ex-secretaris, de woorden van den meester herhalende, ‘en somme, ce sont les plus idéalistes des mortels. Seulement, ce sont des idéalistes déçus. Comme ils rêvent d'une humanité très belle, ils s'affligent de voir les hommes si différents de ce qu'ils devraient être. Et leur habituelle ironie n'est que l'expression de leur découragement. Ils rient, mais leur gaîté recouvre toujours une affreuse amertume.’

Godsdienstige of politieke overtuigingen kunnen de meeningen over France doen verschillen. Op literair gebied zullen wel alle weldenkenden het eens zijn om hem te loven als een der grootste schrijvers, die tot hiertoe de Fransche letterkunde dienden.

Zijn werk is van zeer uiteenloopenden aard, maar alles wat hij schreef is uitgedrukt in een taal, die in al haar eenvoud en klaarheid een model van stijl mag heeten. De stijl van Anatole France is schoon en rijk in zijn eenvoud als die van een primitief Griekschen tempel, zijn taal even zuiver en gaaf als een muzikale zin van Beethoven. Zijn groote kunstenaarsliefde ging dan ook tot de klassieken, het humanisme, de Grieksch-Latijnsche beschaving, tot hetgeen hij noemt ‘la raison ornée et la belle ordonnance de l'art classique.’

Toch beperkte hij nooit zijn bewondering. Alle schoonheid vond in hem een verdediger. De vele opstellen in zijn vier bundels Vie Littéraire getuigen daarvan. Ook in Le Mannequin d'Osier, zegt M. Bergeret (in wien onsterfelijk France's ziel voortleeft), na de recitatie gehoord te hebben van een gedicht van zijn besten leerling, een gedicht van twijfelachtige schoonheid: ‘Si pourtant c'était un chef-d'oeuvre? Et, de peur d'offenser la beauté inconnue, il serra en silence la main du poète.’

[p. 66]

Is dat geen roerende verdraagzaamheid, de handelwijze van een groote, nobele ziel?

Het blijft steeds een ware wellust, een boek van France te lezen en te herlezen. Elke bladzijde, elke zin is een feest voor den geest en voor het hart. Er bestaat wellicht geen oeuvre dat, meer dan het zijne, troosten, opbeuren en moed inspreken kan.

Tot het einde toe van dit zoo welgevulde leven heeft hij de vruchten van zijn rijken en gezonden geest kunnen plukken, zonder dat het minste verval, de minste verzwakking voor ons merkbaar werd. Zijn laatste, in 1922, uitgegeven werk, La Vie en fleur, moet voor geen enkel der vorige onderdoen.

Anatole France was een uitverkorene. Liever dan het heengaan van dit begenadigde leven te betreuren, moeten wij ons verheugen over het Goede en het Schoone, dat hij de menschheid geschonken heeft.

Frans SMITS.