De Vlaamsche Gids. Jaargang 12

[p. 185]

Over esthetische Symboliek

In den Nederlandschen Boekhandel (Antwerpen, 1923) is een werk verschenen, waarvan de volledige titel luidt: ‘Over Esthetische Symboliek, een pseudo - analytisch onderzoek, door J. Varendonck, doctor in de wijsbegeerte en letteren’.

Wij hebben hier te doen met een discipel van Freud, die de methode van den meester heeft toegepast op het vraagstuk van het esthetische genieten, meer bijzonder bij den zangliefhebber.

Men kent de groote lijnen van het Freudisme: onze droomen, onze misslagen bij het spreken, schrijven, hooren, lezen, enz. worden bepaald door onbewuste neigingen of verlangens, door onzen bewusten wil onderdrukt of verdrongen, en die zich wreken door ons droomen, lapsus linguae, enz. in te geven, welke op min of meer verbloemde wijze aan de verdrongen voorstellingen beantwoorden. Een voorbeeld ter illustratie: een student in de medecijnen droomt van een geneesheer, die een slecht ineengezette breuk opnieuw wil breken. Deze droom wordt door een volgeling van Freud verklaard, als in verband staande met het geheim verlangen, sedert eenigen tijd door den student gekoesterd, om met zijn meisje te breken. Op te merken valt, dat de droomer zich geen rekenschap geeft van dit verband, daar de wensch, die zich aldus symbolisch uit, alsook de overeenkomst tusschen de beide voorstellingen (breken met zijn meisje, en breken van een arm), onder den drempel van het bewustzijn blijven. Het is slechts door de wetenschappelijke onderzoeksmethode, die als de psycho-analytische bekend staat, toe te passen (wat slechts mogelijk is met een geschoolden proefpersoon), dat men het geheim kan ontdekken.

Deze methode en deze theorie worden nu door onzen schrijver aangewend bij het onderzoek naar de bronnen van het genot, door één zijner vrienden, een zangliefhebber, geput in het uitvoeren van zekere liederen. Zoo komt hij tot de volgende ontdekkingen: Zijn vriend is ongelukkig in zijn huwelijksleven; vandaar twee reeksen overheerschende verlangens: eenerzijds smacht hij naar de verloren liefde zijner vrouw, en anderzijds (daar hij wanhoopt die liefde ooit te kunnen heroveren) wenscht hij haar dood, om een nieuw hu-

[p. 186]

welijk te kunnen aangaan. Deze wenschen zijn niet even bewust: van het bestaan van den eersten geeft hij zich rekenschap, zonder echter zijn intensiteit te vermoeden; de tweede blijft geheel onbewust, verbannen als hij is uit het veld van zijn bewustzijn, door een ziels-mechanisme, dat kan vergeleken worden bij een ‘censor’, en er mee belast is, alle ongewenschte, immoreele voorstellingen onder den drempel van het bewustzijn gedompeld te houden.

Hoe uit zich dan deze tweede, ontoelaatbare wensch; en waardoor kennen wij de intensiteit van den eersten? Ziehier het antwoord: De geliefkoosde liedereh van onzen proefpersoon bevatten onveranderlijk, in hunnen tekst, woorden of uitdrukkingen die beantwoorden aan één van beide hooger genoemde geheime verlangens. Soms geeft de zanger er zich vaag rekenschap van; dit gebeurt gewoonlijk (niet uitsluitend) met liefdeliederen: de zanger identificeert zichzelf met den dichter, en denkt (half bewust) aan zijn vrouw, terwijl hij den naam van 't meisje in het lied noemt. Terwijl hij zingt, ontrolt zich in zijn voorbewuste een soort van droom, waarin hij zelf en zijn vrouw de handelende personen zijn, en waarvan de tekst van het lied den inhoud bepaalt. Soms gebeurt zelfs deze identificatie of substitutie met verpersoon-lijkte, niet-menschelijke wezens. Dit is b.v.b het geval in het volgende lied:

Les grands oiseaux d'aventures
Vont se perdre dans les cieux.
Les bateaux et leurs ramures
Tendent leurs longs bras vers eux.
- Les jours et les mois s'envolent,
L'hiver passé sans souci.
Les goélands se désolent:
Les goélettes aussi.

TH. BOTREL.

‘Mijn proefpersoon, merkt schrijver op, identificeerde de vogels met zijn vrouw en zichzelf met een goelet. Hij maakte van den tekst een liefdesverklaring en in zijn verbeelding stak hij zijn armen smeekend uit naar haar; hij was zoo “diep bedroefd’ als het verpersoonlijkte schip!”

Hier staan wij reeds voor een grensgeval. Toch kunnen wij nog zeer goed aannemen, dat de tekst van dit lied deze beteekenis heeft voor het gemoed van den zanger of toehoorder.

Meer bevreemdend klinkt echter de verklaring van de voorliefde, door onzen proefpersoon gekoesterd voor het lied ‘De Belgika’. Wij citeeren weer:

[p. 187]

‘Op een avond,..., deelde mijn vriend mij mede dat hij precies den ganschen dag de speelbal van zijn zangduiveltje was geweest, dat aldoor, en hoezeer hij zich daar ook tegen verzette, hem een lied voorgezongen had, dat hem maar niet uit den zin wilde. Daar wou hij nu wel de beteekenis van kennen. De twee verzen, die gedurig weerkeerden, luiden:

De Belgika, de Belgika,

Die volgen duizend vrome wenschen na.

De Belgika is de naiam van ons eerste schoolschip, dat jammerlijk in volle zee is vergaan, veel kadetten en leden der bemanning in den afgrond meesleepend. Daar ik wel bekend was met de bijzondere levensomstandigheden van mijn vriend, kon ik mij niet weerhovden te glimlachen: zonder dat hij het wist, had hij den ganschen dag met het idee rondgeloopen, zich te ontmaken van zijne vrouw, van wie hii gescheiden leefde. - De twee verzen stelden de symbolische verwezenlijking voor van zijn vurigste geheim verlangen. In gewone taal omgezet, beteekenen zij: “Vrouw, goede reis, ik zie u al vergaan en ben eindeliik van u verlost!” Mijn vriend jekende dat het idee van zijn vrijheid sedert maanden het middelpunt uitmaakte van ziin bekommeringen. Ik bewees hem met teksten dat een schip in den droom een gewoon symbool is voor de vrouw (zooals overigens alle holle voorwerpen); dat het onbewust wenschen kan voortbrengen, die in het bewustziin niet toegelaten worden, doch daarom niettemin ons psychisch apparaat in beweging zetten; dat het onbewuste (ook in onze droomen) den dood opvat als een scheiding, een vertrek: en hij eindigde met te glimlachen over mijn interpretatie. Dat was zijne manier om te erkennen dat de obsedeerende verzen voor ziin onbewuste ik beteekenden: “Mijn vrouw is verdronken! Ik mag jubelen.” Het neuriën verschafte dus een illusie aan ziin tweede ik, dank zij de geheime beteekenis die het aan den tekst gaf (in woordspelingen speelt ook eene tweede beteekenis eene rol), en daar voor het onbewuste de psychische realiteit met de werkeliikheid gelijk staat, dat denken en geschieden niet onderscheiden worden, kon het dus zijn verlangen tijdelijk voor verwezenlijkt nemen.’

Dit lange citaat geeft een goed aanschouwelijk begrip van schrijvers stelling. Trachten wij nu die stelling te formuleeren: Sommige liederen ontroeren ons, omdat zij ons de gelegenheid bieden, een vergeten of een verdrongen begeerte illusorisch te vervullen. Ons tweede ik spint als het ware een metaphorische, eigenlijk een symbolische lezing van den tekst, tot eigen gebruik: die dubbelzinnige beteekenis van het lied treedt niet over den drempel van het bewustzijn, ten

[p. 188]

minste in het gewone geval. Het genot dat wij in het zingen of het aanhooren van een lied putten, spruit dus eenvoudig voort uit een wenschvervulling, zooals dit oja. in den droom en bij het kinderspel geschiedt.

Waarop is nu dit alles gesteund? Op het onderzoek van het onbewuste van den zangliefhebber, die als proefpersoon dienst deed, volgens de psycho-analytische methode. Daartoe wordt de proefpersoon verzocht zijn aandacht te vestigen op de woorden en uitdrukkingen, die in de bestudeerde liederen voorkomen, en dan oprecht en zonder uitzondering alles (ook het triviaalste of het onzedelijkste) mede te deelen, wat hem daarbij invalt. De aldus opduikende voorstellingen zijn, volgens Freud en zijn leerlingen, de rechtstreeksche uitvloeiselen van degenen, die zich in ons onbewuste vormden tijdens het zingen.

De waarde van de studie van den heer Varendonck hangt dus af van die van Freud's theorieën. Men weet, dat de geleerdste psychologen het over deze laatste vraag oneens zijn.

Wij zullen ons niet vermeten, in deze discussie stelling te kiezen.

Wat de persoonlijke verdienste van Dr Varendonck aangaat, schijnt het ons wel een interessant idee, de methode van Freud toe te passen op het vraagstuk van het esthetisch genieten. Deze poging lijkt ons de moeite waard, om verder doorgezet te worden. Wat men echter moge denken over de juistheid van zijn nieuwe verklaring van de esthetische ontroering, wil het ons toch voorkomen, dat de schijver al te eenzijdig op de onbewuste factoren drukt, en den invloed van de bewuste elementen (melodie, rhythme, enz.), die de eigenlijk esthetische zijn, zeer weinig aandacht verleent.

Ten slotte kunnen wij ons niet weerhouden, te betreuren, dat de bouw van het werk te wenschen overlaat. Het is overladen met uitweidingen, vergelijkingen, anecdoten, enz., waardoor de draad van de bewijsvoering gedurig wordt afgebroken, en niet wordt bijgedragen tot de duidelijkheid van het geheel.

G. VAN GEYT.