De Vlaamsche Gids. Jaargang 12

[p. 60]

Muzikale Silhouetten

Camille Saint-Saëns (1835-1921)

Deze toondichter heeft zijn levenswerk blijven voortzetten in een zelfden geest en met dezelfde onveranderlijke, nooit falende meesterschap, nadat de evolutie der Muziek reeds een kwart-eeuw andere banen opgegaan was dan die welke hij bewandelde. Tot het einde van zijn leven heeft hij gewerkt met rustige zekerheid en in de vaste overtuiging van zijn eigen superioriteit ten opzichte van de meesten zijner muzikale tijdgenooten.

Omstreeks 1890 was César Franck's roem aan 't stijgen gegaan; ook aan de werken zijner leerlingen en volgelingen werd met den dag al meer en meer aandacht geschonken. Op dramatisch gebied mocht het Saint-Saëns niet gelukken de gunst van het groote publiek te verwerven: buiten ‘Samson et Dalila’ bleef geen zijner opera's op het repertorium; de grootste successen op het tooneel der veertig laatste jaren heeft hij zien behalen door auteurs, waaronder velen beslist zijne minderen kunnen genoemd worden. En toen de belangstelling van het muziekminnend publiek ten slotte ook nog in beslag genomen werd, eerst door de zg. impressionisten en dan door een aanzienlijke groep jonge kunstenaars die voeling hielden met de modernistische strekkingen in het buitenland, - toen heeft de oude, maar nog steeds scheppingslustige Meester meer dan eens moeten hooren dat hij, de ‘reactionnair’, zijnen tijd reeds lang overleefde en van de eischen van dézen tijd geen begrip meer had.

Zijne populariteit leed onder al die omstandigheden en zoo kwam het dat Saint-Saëns' dood niet gevoeld werd als een onherstelbaar verlies voor de Kunst.

Wie nu de waarde wil bepalen van Saint-Saëns' muzikale productie en de plaats aanduiden, welke haar van rechtswege

[p. 61]

toekomt in de geschiedenis, toetse innerlijk wezen en gehalte dezer muziek niet aan die van eenig werk der jongere, inzonderheid Fransche componisten van de laatste jaren; want hier staan aesthetische opvattingen tegenover elkaar, waaraan geen zelfde maatstaf kan gelegd worden. Saint-Saëns' levenswerk vormt een in zich zelf afgesloten geheel; het werd verwezenlijkt door een kunstenaar die de verschillende, fel bewogen en tegenstrijdige stroomingen in het geestesleven van zijnen tijd geobserveerd, maar niet combattief meegemaakt heeft. Zijne belangstelling in de meeste zg. ‘muzikale modernismen’ van nog tamelijk recenten datum was die van iemand met een zeer scherp, koel en goed ontwikkeld verstand en met een kunstenaarsideaal, dat nu eenmaal zoo vast stond, dat geen nieuwe normen van schoonheid het geloof in het immanente van dit ideaal zouden hebben kunnen aan 't wankelen brengen; - en dát had hij dan toch alvast gemeen met zijn grooten tijdgenoot César Franck, hoe hemelsbreed hun respectieve gewrochten ook verschillen mogen.

Daarbij bezat Saint-Saëns een flinke dosis humor en een spotlust, die maar op een gelegenheid wachtten om tot uiting te komen. En in zijn lang, tamelijk mondain en druk leven hebben die gelegenheden niet ontbroken; hij hoefde ze waarachtig niet te zoeken of uit te lokken, zooals wel eens verteld werd. Bij dieper inzicht in het ware wezen van dezen kunstenaar komt men trouwens tot de conclusie, dat vele - ik zeg niet alle - van Saint-Saëns' sarcastische gezegden als gewone ‘boutades’ op te vatten zijn en niet als evenzoovele uitdrukkingen van spijt en verbittering om onvoldoende erkenning van zijn ware grootheid of van zijn juiste beteekenis als kunstenaar.

Als eerste, duidelijk waarneembaar aanhechtingspunt in Saint-Saëns' werk valt te noemen de programma-muziek van Liszt. De kennismaking met dezen even invloedrijken als intelligenten en ontwikkelden ‘professeur d'énergie’ heeft aanzienlijke gevolgen gehad, wat betreft Saint-Saëns' verderen ontwikkelingsgang. Het is genoegzaam bekend dat Liszt's belofte ‘Samson et Dalila’ te zullen doen opvoeren, Saint-Saëns den noodigen moed gaf om dit werk - dat tevens een zijner voornaamste en allermooiste is - te voltooien.

[p. 62]

Zijn belofte getrouw, heeft Liszt deze opera in 1877 te Weimar doen creëeren. En hij dirigeerde ze zelf.

Uit technisch-muzikaal oogpunt beschouwd, is Liszt's invloed op het werk van dezen Franschen toondichter ook wel de best waarneembare; deze invloed is duidelijker en directer dan die van Berlioz of Wagner, al zijn daarvan eveneens sporen aan te wijzen. Maar nu weze dadelijk gezegd dat de aangeboren originaliteit van Saint-Saëns - laat ze niet zoo scherp afgeteekend staan als die van een Bizet bijvoorbeeld - toch nooit of nimmer, zelfs niet in zijn jeugdwerken, door het, den toondichter eigen, gemakkelijk aanpassingsvermogen geschaad zou geworden zijn. Ondanks zijn ongelooflijk uitgebreide muzikale belezenheid, ondanks zijn fenomenaal geheugen, kan men niet zeggen dat Saint-Saëns ooit een bladzijde geschreven heeft, welke niet de voornaamste eigenschappen zijner artistieke persoonlijkheid vertoont. Zijn minste schepping bezit zooniet altijd persoonlijken stijl, dan toch steeds persoonlijk cachet.

De meest typische kenmerken van den Latijnschen geest vinden in Saint-Saëns' levenswerk hun zooveelste bevestiging. Zijne werken zijn gemakkelijk geconcipieerd en niet minder gemakkelijk uitgevoerd; nooit plomp of verward, goed over-zichtelijk in opzet en doorvoering, en, daar de auteur blijkelijk steeds den finalen indruk in 't oog hield, van een bewonderenswaardige economie in het gebruik der middelen.

Tegenover al die mooie kwaliteiten weze nu ook als mindere gesteld: een soms wel zonderlinge gereserveerdheid in gevoelsexpansie, noodzakelijk gevolg eener conformatie van geest welke steeds het plus minus van alle affect wikt en weegt. Verstandelijkheid staat niet zelden den musicus in den weg. Een onderwerp neemt hem niet mee: hij beheerscht het. Een dergelijke geest zal er niet aan denken de muziek als middel te gebruiken om wijsgeerige stelsels te belichten. Daarvoor bestaat het woord en desnoods zal hij bewijzen dat het woord hier van toereikende kracht is. In zijn helderen geest brandde de vlam der veelvoudige gedachte, maar ze ontstak in zijn ziel niet de koortsige onrust van den uiterstgevoeligen kunstenaar, die in de engste voeling wil leven met zijnen tijd.

Saint-Saëns' gevoel ontsnapt nergens aan het strenge toe-

[p. 63]

zicht van zijn uiterst waakzaam intellect. En dat geeft aan zijne werken in 't algemeen het sobere, soms op het afgetrokkene af, het symmetrische, het kalm afgemetene, gevolg eener welgeordende, willekeurig begrensde fantazie, de welberekende bekoring, eigen ook aan Rameau's opera's en aan Lenôtre's tuinarchitectuur.

Treffender verwantschap nog is die, welke aan te toonen ware tusschen Saint-Saëns en den eens zoo zeer omstreden Ingres. Niet de Ingres als Napoleon-schilder, laboreerend aan het onverkwikkelijk, onpersoonlijk-formeel en versteend academisme van zijn leermeester David - leverancier van ‘sculpture coloriée’, zooals Balzac zegde, - maar de Ingres van ‘La Source’ en van de Homeros-apotheose, de door de bevrijdende macht van gelouterde, ultra-verfijnde Renaissancekunst tot bewustzijn van eigen kracht gekomen kunstenaar, wiens oog eerst en vooral vormschoonheid zal zoeken en die rijkdom van kleur zal betrachten als waardevol, maar bijkomstig middel, nooit als doel.

Men noemde Saint-Saëns een klassieker en zijne opera ‘Samson et Dalila’ b.v. een klassiek gewrocht. En niet ten onrechte. Laat dit werk niet vrij zijn van inzinkingen - en ze zijn waarachtig niet menigvuldig of van erg storenden aard - dan blijft het toch ongetwijfeld een der zeldzame muzikale drama's, wrelke door stijleenheid en nobele grootschheid Glück's tragoediën nabij komen.

Hier is wel degelijk een artistiek geheel, dragend den stempel van eenvoud en adel, eene omdichting van diep-menschelijke gevoelens, waarvan elk nieuw geslacht telkens weer de blijde genieting zal ondervinden, dankbaar erkennend samenstelling - in - schoonheid van wezenlijk onsterfelijke, eeuwig keerende levensbeelden en -verhoudingen.

Een voorbeeld van klassieken opbouw, direct te plaatsen naast Haendel's majestueuze toonarchitectoniek, is wel de finale van den laatsten akt: ‘Gloire a Dagon’. Langzaam opwervelende extaze van in fanatisme bevangen volksziel. Zie hoe de muziek zich hier van hechte steunpunten bemeestert - tonica en vijfde trap lijken wel de zuilen van het tempelgewelf - en hoe de canonvorm er in slaagt de gemoederen in beweging te brengen.

Een ander voorbeeld. Samson opgesloten in den molen. 't Is

[p. 64]

een hoogtepunt in Saint-Saëns' kunst. Misschien het hoogste. Een poëma van smart en berouw. Een enkele hobo geeft lucht aan een vertwijfeling, die geen uitkomst meer vermoeden durft, aan een vernedering, zonder de minste hoop op verlossing, terwijl daarbuiten gansch een volk, in slavernij gedompeld, bang en schuw zijn onnoemelijk leed uitweent.

Van een niet minder opmerkenswaardige, in dezen tijd helaas al te weinig nagestreefde economie in het gebruik der middelen, getuigt Dalila's aria aan het einde van den eersten akt. Een toonbeeld van orkestrale meesterschap. ‘En vain je suis belle...’ De muziek groeit, zwelt en stijgt tot glorieuze ontplooiing van haar weelderig wezen. Donker-roode bloemen van hartstocht en begeerte. Een waardige tegenhanger van het duo uit den tweeden akt. Maar daarover heeft de heele muzikale wereld met bewondering gesproken; onnoodig er bij te verwijlen.

Is dus Saint-Saëns' muziek in 't algemeen ‘klassiek’ te noemen, dan weze daaruit vooral niet besloten dat een zeker eclectisme van karakter haar voornaamste kenmerk zou zijn. Deze muziek is integendeel even ras-echt Fransch als een comedie van Molière, even als deze - onverschillig den oorsprong of den aard van het behandeld onderwerp - naar opvatting en verwerking onmiskenbaar staande in het teeken van Descartes' methodischen geest.

Het is zeker geen kunst die stormerderhand alle gemoederen verovert. Tientallen van jaren heeft het geduurd vooraleer zelfs de besten onder de critici gingen beseffen wat de Fransche muziek aan dezen toondichter had. Zijne werkzaamheid - even ongewoon gemakkelijk als regelmatig -, zijne onverschilligheid voor alle meeningen aangaande zijne werken, de zeldzame ontwikkeling van zijnen geest, die hem toeliet ook buiten de grenzen van het muzikaal terrein zich gunstig te doen opmerken, zijn, zoo gereedelijk, maar ten onrechte, voor hooghartigheid versleten dunk van de persoonlijke vrijheid, die hem elke ‘coterie’ deed schuwen; dit alles was niet van aard om iedereen direct toe te laten zich een juist en af doend oordeel te vormen omtrent 's mans waarde als scheppend kunstenaar. Er zijn dan ook schromelijke vergissingen desaangaande gemaakt. De fijnzinnige Debussy karakteriseerde eens Saint-Saëns als ‘l'homme au monde qui

[p. 65]

connut le mieux la musique’. Een neutrale meening, eigenlijk. Maar ik geloof niet dat hij onvoorwaardelijk het standpunt zou gedeeld hebben van hen, die op zeker oogenblik in Saint-Saëns, een Franschen Mendelssohn gingen erkennen. Alsof tusschen dezes gemetronomiseerde tranerigheid en Saint-Saëns' zwaarmoedige stemmingen niet heel de breedte der Middellandsche zee lag! Alsof een zelfde voorliefde voor vormgaafheid per se ook verdere affiniteiten van gevoel en van karakter insluit! Saint-Saëns' kunst staat niet dichter bij Mendelssohn's koud formalisme dan bij Berlioz' revolutionair romantisme of Wagner's erotisch getinte mystiek. Zij is gewoon een revanche van den echt-Fransch-klassieken geest op het zeer gediversifieerde en bijgevolg soms erg onvaste wezen der moderne sensibiliteit. Door de macht van overlevering wil deze kunst reiken ver over de speciale opvattingen van éénen tijd: zij wil geen steun vinden in het bizondere wezen van eigen tijd, maar, aansluitend aan levendverleden, op een gelijk plan de toekomst te gemoet gaan. Zij betracht hoogste waarden. En waar ze deze niet geniaal-intuitief bereiken kan, daar staan al de wondere gaven van een fijnzinnig talent haar ten dienste.

JULIUS VAN ETSEN