De Vlaamsche Gids. Jaargang 9

[p. 471]

Stanislaw Przybyszewski.

Ofschoon de Messias-voorspellingen van de Poolsche dichters en denkers nog niet uitgevallen zijn, speelt toch in de Poolsche letterkunde ‘Jong Polen’ eene eerste-plansrol.

De Slavische literatuur van den tegenwoordigen tijd is door de school van het pessimisme gegaan. Zij heeft het geloof aan het geluk, aan het bereiken van hare idealen, aan de idealen zelve verloren. Stemming werd de hoofdzaak. Uit de werken van moderne Poolsche vertellers spreekt het leed van het ontgoocheld leven en van 't verlatenzijn, de tot zelfkastijding gedreven analyse van het ‘ik’, die de ‘naakte ziel’, na afstrooping van alle conventiën en gewoonten, tot in hare minste beweging duidelijk moet laten erkennen.

En deze moderne richting, met hare decadentie en haar pessimisme, met haar leed en haren vloek om het bestaan, heeft hare voornaamste en geweldigste uitdrukking in Stanislaw Przybyszewski gevonden. Hij verpersoonlijkt alle smart en alle zielsverlangen der jongsten, die hem met eene ware vergoding áánstaren, als ware hij een geheimnisvolle ziener van nieuwere werelden, die als geen tweede de verborgenste diepten der menschelijke ziel, hare schoonheid en hare akeligheden openbaarde.

Stanislaw Przybyszweski werd den 6ⁿ Mei 1868 te Sajewo, dicht bij Inowrailaw geboren. Zijn vader was dorspsonderwijzer en had zijn leven lang met armoe te kampen. Zijne moeder was buitengewoon muzikaal begaafd. Aan haar had Przybyszewski zijne liefde voor muziek te danken, die hem bijna tot eene manie werd. Een onuitwischbaren invloed had de natuur zijner heimat op zijne ontwikkeling: de aanblik der wild-schoone omgeving, met den onbegrensden blik over ruime velden en vlakten, waar duizenden bloemen den maagdelijken bodem bedekken, oefende eene magische bekoring op hem uit. Het is eene wilde streek, en toch, hoe innig was zij met het kind en later met den man vergroeid!

Przybyszewski was nog bijna een knaap, toen hij psalmen, gebeden, grafreden schreef, die van een diep godsdienstig gevoel getuigen.

[p. 472]

Na de leergangen aan de middelbare school geëindigd te hebben, begaf hij zich naar Berlijn, waar hij, in het Polytechnikum te Charlottenburg, bouwkunde en geschiedenis der schoone kunsten studeerde. Tegelijk wijdde hij zich aan de sociale beweging, en in het jaar 1891 werd hij opsteller van de ‘Arbeiterzeitung’ te Berlijn.

Spoedig sleepte de letterkundige strooming hem mede. In den kring, door Dehmel, Schlaf en andere Jong-Duitschers gesticht, trok hij de algemeene aandacht op zich door zijne ongewone beschouwingen, zijne gave van improviseeren, zijne artistieke vertolking van Chopin en zijne scherpzinnige opvatting van Nietzsche.

In het door hem gesticht tijdschrift ‘Voor de psychologie van het individu’ verschenen achtereenvolgens: Chopin en Nietzsche, Ola Hansson, De Doodenmis, Vigiliën, Homo sapiens. Daarop volgen zijne werken: Satanskinderen, De profundis, Op den Weg der Ziel. Alle hadden een ongewonen bijval: zij werden letterlijk verslonden door wie de drukking van het overgangsstadium voelde of ten minste eenige frazen daarover op de lippen had.

En niet alleen in zijne heimat, ook in Duitschland verwekte Przybyszewski het grootste opzien door de keuze der meest gewaagde stoffen (zooals b.v. in De profundis), door het gebruiken van schreeuwende kleuren, door den glansrijken stijl en de paradoxen zijner ‘Uebermenschen.’ Al degenen die in de kunst nieuwe wegen zoeken, wenden zich tot hem, den verkondiger van nieuwe openbaringen.

Przybyszewski veracht elk dogma en elk gezag. In een Confiteor legt hij zijne artistieke geloofsbelijdenis af: ‘De kunst is zich zelve hoogste doel. De kunst mag geene idee, geen anderen heer dienen. De kunst erkent geene rechten, noch moreele noch maatschappelijke. Elke openbaring der ziel is rein, heilig, diep en geheimnisvol, zoodra zij hare macht door daden toont. Elke kunst, die tendentieus, vooringenomen, ergens een moreel of maatschappelijk doel navolgt, heeft met het begrip eener ware kunst niets gemeen. In den kunstenaar onthult zich het leven naakt en beweegt zich op zijne oergronden. De geest des kunstenaars is elementaire geest. Beroep des kunstenaars is: het leven der ziel te onthullen! Het gansche groote leven der ziel en de meest woelende hartstochten in een vorm te gieten, dáárop komt het aan. Vormen echter heet: bedwingen en louteren. Zoo beteekent dan de kunst geen genot, geen spel, maar een zegepraal op het leven. De kunstenaars zijn de hoogste helden, die de moeilijkste veldslagen des levens voeren. Het slagveld, het strijdperk des levens met zijne vreugden en zijne kwalen is de ziel van den mensch. Hoe meer zulk een mensch van de verwarrende volheid des levens in zich draagt, des te meer beteekent hij voor het leven en voor de menschheid. Hoe gepas-

[p. 473]

ter zulk een beteekenisvolle mensch het in hem gistende leven een vorm, eene artistieke gedaante weet te geven, des te meer beteekent hij voor de kunst.’

Przybyszewski drijft de ontkluistering van het individu, dat slechts naar macht en esthetisch genot hunkert, over alle grenzen van goed en kwaad, die zijne helden niet erkennen, al moge het ook gebeuren, dat zij wegens atavistische hervallingen of gewetensbezwaren het goede in anderen vieren en het kwade in zich zelven verdoemen. Zoo is Erich Falk uit Over Boord, Onderweg en In den Maalstroom de scrupuleuze harten- en levensbreker, die, om de kwelling van zijn dom geweten te ontgaan, niet banaal door zelfmoord wil eindigen, maar zijn eeuwigen ‘vernielingsdrang’ in den dienst der propaganda wil stellen. In deze rol treedt nu Gordon in Satanskinderen op, een moderne Nero onder maniakken van allen aard. Ook hier toont zich de vereering van het kwaad als het sterkere, het krachtdadigere. De afkeer, ja, eene verachting van alle sociale doeleinden is het Leitmotiv geweest van zijn arbeid in Duitschland.

Op Poolschen bodem vermindert deze heftigheid. Hier vertoont zijn denken en dichten eene merkelijke verandering. In zijne volgende drama's is een andere geest gevaren. Het spiritualistisch element doet zich hier bizonder gelden. Zijne Gasten zijn eene schrikaanjagende verpersoonlijking van de gewetensknaging, die dengene, wien zij kwellen, tot zelfmoord drijft. Zijn Gulden Vlies, waarin de zonden der ouders in de kinderen gewroken worden en schuld zich op schuld stapelt, verkondigt dat alle kwaad de straf in zich bevat.

De Moeder en Sneeuw toonen eene sterke beïnvloeding van Maeterlinck. Przybyszewski's figuren hebben hier tegenover het noodlot dezelfde stemming als die van Maeterlinck. De menschenkinderen, die in deze drama's voorkomen, zijn niet meester over hun lot, grijpen niet aktief toe; zij hopen en treuren, zij lijden en sterven maar. Niet de mensch handelt hier, maar eene onerkende, geheimnisvolle macht van het noodlot. Des dichters figuren zijn vol verlangen naar geluk en schoonheid. Maar niet eene is tegen het noodlot opgewassen. De vloed van het wilde leven verzwelgt ze.

Therese Rosenbaum.