De Vlaamsche Gids. Jaargang 1

[p. 385]

Thorbecke vóór 1830. (derde vervolg)

VIII.
Thorbecke en de Belgische Omwenteling.

Hij had den storm zien aankomen. Reeds in zijn uitgegeven brieven aan Groen van Prinsterer merkt men het; en had men ook al zijn overige vertrouwelijke brieven aan zijn andere vrienden onder de oogen, dan zou men er zeker dag vóór dag kunnen in volgen wat er destijds in zijn onwrikbaar kalm, doch in den grond zoo hartstochtelijk gemoed is omgegaan⁽¹⁾.

Toen hij in 1825 te Gent aankwam, was alles in Zuid-Nederland nog rustig, in schijn ten minste; maar korten tijd nadien pakken de onweerwolken reeds samen. Het moet hem alsdan gegaan zijn, hem die ter plaatse zelve leefde, te midden van de onderaardsche kuiperijen, van het mollenwerk der vijanden van het jonge koninkrijk der Nederlanden, vooral van de aanhoudende ondermijning van koning Willem I 's gezag door de Roomsch-katholieke geestelijkheid, - het moet hem gegaan zijn als zijnen vriend Groen van Prinsterer, die er lange jaren nadien over schreef: ‘In Juli 1828 hield Van der Palm te Leiden zijne meesterlijke rede ter feestvierende herinnering van den Academischen leeftijd, in het bijzijn des Konings, ter nagedachtenis tevens aan de zegenrijke vruchten van het vrijzinnige regeeringsbeleid. Niet als pluimstrijkende lofrede. Neen! als getuigenis door schier elken toehoorder beaamd,

(1) Al zijne onschatbare brieven uit Gent aan zijne ouders uit de jaren 1829 en 1830 mocht ik benuttigen, dank zij de allerliefste dienstvaardigheid van Mr. W. Thorbecke zoon. Daardoor gevoel ik mij even vereerd als diep erkentelijk.

[p. 386]

als historiebeschrijving, als steunpunt van heilrijke profetie. Welnu, misschien was, in deze heel talrijke scharen, niemand over dit schitterend en veelbelovend retrospectief overzicht meer opgetogen dan ikzelf... In September vertrok ik naar Brussel, om uit de illusiën eener alleszins verklaarbare nationale zelfvoldaanheid in de tragische werkelijkheid te worden overgebracht⁽¹⁾.’

In Juli 1828 hadden juist de twee onderdeelen der Belgische oppositie, de Waalsche liberalen en de clericalen van geheel het land, zich met elkander verzoend en de Unie tot stand gebracht, die een groot petitionnement aan de Kamer op touw zette, waarbij de meest ingrijpende hervormingen geëischt werden: afschaffing van zekere impopulaire belastingen, vrijheid van onderwijs, vrijheid van drukpers en invoering der jury voor de persovertredingen, ministeriëele verantwoordelijkheid, beperking van het Nederlandsch als officiëele taal. De Regeering antwoordde met hatelijke drukpersvervolgingen en overlaadde de journalisten met geldboeten, met maanden of jaren gevangzetting en later zelfs met verbanning; zij ondersteunde integendeel met milde toelagen eene officiëele pers, opgesteld door Fransche, Italiaansche en andere gelukzoekers van zeer twijfelachtig allooi. Doch de oppositie, geholpen door enkele leden uit het Noorden, wist het in de Tweede Kamer zoo ver te brengen, dat in Mei 1829 de tienjarige begrooting met 79 tegen 26 stemmen en de wet op de middelen met 86 tegen 19 stemmen verworpen werden. Zou de Regeering toegeven? De Koning, die slechts tegenover eenige misnoegde en baatzuchtige volksopruiers meende te staan, besloot eene rondreis te doen door de voornaamste steden van België. In Mei en in Juni 1829 bezocht hij aldus Mechelen, Lier⁽²⁾, Antwerpen, Gent, Brugge, Oostende, Ieperen, Kortrijk, Bergen, Namen en Luik. Overal werd hij

(1) Groen van Prinsterer, Nederlandsche gedachten, 2 Dec. 1873; aangehaald bij G.J. Vos, Groen van Prinsterer en zijn tijd (1800-1857), I, blz. 26 (Dordrecht, 1896).

(2) Over 's Konings bezoek in de kleine stad Lier zie het schilderachtig relaas van G. Bergmann in zijne Gedenkschriften, bl. 173-180.

[p. 387]

onthaald ‘met de gewone eerbetuigingen en met de opgewondenheid aan het beweegbare Belgische volk eigen⁽¹⁾.’ Nu was Willem I, eilaas! overtuigd, dat de meerderheid aan zijne zijde stond en dat hij, mits enkele niet ingrijpende toegevingen, gerust kon volharden in zijnen tegenstand aan de eischen der oppositie. Allerlei onbehendige halve maatregelen volgden toen elkander op, die wantrouwen wekten en zwakheid gepaard aan hoofdigheid verrieden. Daarover schrijft Thorbecke aan Groen eenen langen ontmoedigden brief⁽²⁾ uit Gent (11 Juni 1829), waarvan het leitmotiv is: ‘Naar mij voorkomt, is het wankelbare en hachelijke van onzen toestand grootendeels niet aan het gewicht der oppositie, maar aan de zwakheid der Regeering te wijten⁽³⁾.’

(1) W.J.F. Nuyens, Geschiedenis van het Nederlandsche volk van 1815 tot op onze dagen, deel I, blz. 241 (Amsterdam, 1883). - Dat Thorbecke eerst zelf niet geheel ontsnapte aan die begoochelende gerustheid, bewijst zijn volgend schrijven aan zijne ouders: “Gent, den 6 Juni 1829. De Koning heeft hier drie dagen doorgebracht, die mij tegen verwachting groot genoegen hebben gegeven. Ik heb den Koning veel en van nabij kunnen gadeslaan. Het natuurlijke, eenvoudige en hartelijke in alle zijn gedragingen kan niet missen eene groote gehechtheid voor zijnen persoon in te boezemen. De ontvangst was zoo eensgezind, zoo vol van betoon van liefde en eerbied, dat de Koning bewogen en verrast was; en het minzame, edele en vaderlijke in de houding des Konings heeft daaraan volkomen beantwoord. Dadelijk na de aankomst hadden wij met alle autoriteiten audientie. Den volgenden dag was er een luisterrijk bal op het stadhuis, en den dag daaropvolgend hebben wij den Koning in het gebouw der Universiteit ontvangen, waar de studenten eene fraaie muziek maakten en de Koning bijkans twee uren vertoefd heeft. De Koning heeft zich met ons in het groot auditorium in het midden der studenten begeven, daar eene korte aanspraak van eenen derzelve aangehoord en op de allerliefste wijze beantwoord. Zoo Z.M. hierop op nieuw aller harten heeft gewonnen, zij is zeker met bijzondere genegenheid van Gent en van de Universiteit gescheiden. Ik zelf heb voor het overige met den Koning niet gesproken. De Koning heeft eenen allerhartelijksten brief aan de Universiteit laten schrijven over de ontvangst alhier genoten.”

(2) Brieven van Thorbecke, blz. 8-11.

(3) Even ontmoedigd en beangst was een andere trouwe vriend der Nederlandsche Regeering in België, Jan Frans Willems, die uit Antwerpen (15 Juli 1829) aan Jeronimo de Vries schreef: “Het gaat hier in het Zuiden niet bestig... De schuld van dit alles ligt oorspronkelijk bij het Gouvernement, hetwelk al te zeer ingenomen is geweest met Fransche liberalen en vuilaardige schrijvers, die het met geld ondersteunde om onze geestelijken en onzen Roomschen eeredienst dagelijks belachelijk en versmadelijk te maken... Ik heb het U vóór twee, drie jaren reeds geschreven: dergelijke maatregelen zouden hier eenen publieken geest van oppositie tegen het Noorden doen ontwaken, die de zaken van ons Gouvernement verre achteruit zouden zetten en misschien alles bederven. Wij Brabanders waren nog niet rijp genoeg voor uwe Duitsche philosophie; en uwe Duitsche professoren aan onze Universiteiten, met al hunne arrogantie, zijn niet veel beter als pedanten.” (Brieven, blz. 70.)

[p. 388]

Op eens hield dat weifelen der Regeering op door de boodschap van 11 December 1829 van den Koning aan de Tweede Kamer, waarin Willem I beslist verklaarde noch te willen noch te kunnen toegeven. In Noord-Nederland werd de koninklijke boodschap met gejuich onthaald en geprezen ‘als eene mannelijke en vorstelijke daad des Konings geschikt om aan de “factie” en de kwalijk gezinden te toonen, dat een Oranje niet wijken zou noch vóór de Jezuieten noch vóór de Jacobijnen⁽¹⁾.’ In België was de verbittering algemeen bij de vijandige meerderheid en de angst zeer groot bij de kleine Nederlandschgezinde minderheid. Wat Thorbecke betreft, hij zag zeer juist in, dat die kranige houding der Regeering te laat kwam en onmachtig zou blijken te zijn. Aan Groen, die stellig als Kabinetsecretaris van Willem I niet vreemd is gebleven aan dien beslissenden stap van den Koning⁽²⁾, schrijft Thorbecke⁽³⁾ daarover: ‘De gevolgen van de beroemde koninklijke boodschap zijn mijne berekening althans ver te buiten gegaan. Hoogst wenschelijk zoude het, dunkt mij, geweest zijn, dat de zaken niet zooverre gekomen waren om zulk een uitersten maatregel noodig te keuren. Een klein gedeelte der vastheid en gestrengheid, waarvan men ten laatste de maat heeft volgemeten, zou, bijtijds en in den beginne getoond, wellicht genoegzaam zijn geweest om het verlangde

(1) Nuyens, Geschiedenis, deel I, blz. 261.

(2) Aldaar, deel I, blz. 257-259.

(3) Brieven van Thorbecke, blz. 12 (brief van 30 Maart 1830).

[p. 389]

gevolg te verkrijgen. De toekomst moet leeren, of de nu erlangde uitkomst duurzaam zal wezen⁽¹⁾.’

Intusschen werden de tienjarige en eenjarige begrootingen op nieuw in de Tweede Kamer behandeld. De oppositie was nog stouter geworden. Na heftige debatten werd de tienjarige begrooting aangenomen met de meerderheid van 61 tegen 46 stemmen, en de eenjarige met slechts 54 tegen 53 stemmen, terwijl het tienjarig budget der middelen verworpen werd met 55 stemmen tegen 52. De verpletterde Regeering trok het eenjarig budget der middelen in en verdaagde de Kamer tot in Januari 1830. Om dezen niet schitterenden uitslag te bekomen, had de Regeering eene ongehoorde drukking op talrijke leden van 't Parlement uitgeoefend, hetgeen in België veel verbittering verwekte. Zij had daarenboven de kleingeestige onhandigheid zich over de standvastig gebleven oppositiemannen te wreken door afzetting uit hunne openbare ambten of door intrekking van genoten pensioenen. Het werd

(1) Willems, die de koninklijke boodschap van 11 December 1829 blijkbaar goedkeurde, was ook met angst bekropen. Den 28 December 1829 schrijft hij uit Antwerpen aan Jeronimo de Vries: “Indien het Gouvernement (dat sedert eenige weken den Nederlandschen weg wederom schijnt ingeslagen te zijn) zoo blind wil zijn, dat het nu nog niet zien wil, dat geheel de oppositie en alle de geïnventeerde grieven te zamen niets anders dan een Fransche quaestie uitmaken; indien het nu nog niet inziet, dat de Fransche taal leert met de Franschen sympathiseeren; - dan heeft het de reputatie ten volle verdiend, die het van onze Fransche journalisten wordt toegekend. Fransche taal en Fransche Jesuieten, die moeten wij hebben, de eenen voor de Fransche advocaten en dagbladschrijvers voor de drukpers; de anderen voor het onderwijs; - en dan zijn wij klaar, dan, zullen wij oprechte Nederlanders zijn! Het is schande gelijk het Gouvernement met alle die Franschen boeleert! ... Onze Harmonie is Koninklijke Harmonie benoemd en drie der directeuren van dezelve (waaronder mijn persoontje) zullen binnen kort naar den Haag om Z.M. voor dit gunstbewijs te bedanken. Ik ben van zins bij die gelegenheid eens ferm-weg aan den Koning te spreken. Wat dunkt U?” (Brieven, blz. 77.) Deze laatste woorden bewijzen hoe toegankelijk voor iedereen de stugge Willem I was, dat een eenvoudig ambtenaar der registratie als Jan Frans Willems er ernstig aan denkt hem “eens ferm-weg” in zijn paleis op eene openbare audientie de les te gaan lezen!

[p. 390]

nu tusschen de Regeering en de oppositie der verbondene liberalen en clericalen een strijd op leven en dood, die wellicht een inwendige storm zou gebleven zijn, had niet de Juli-revolutie in Frankrijk den weg voorbereid voor de Belgische Omwenteling.

Uit dien tijd bezitten wij gelukkig al de brieven van Thorbecke aan zijne ouders te Zwolle. Zij vormen als eene soort van vertrouwelijk dagverhaal, waarin men hem en de gebeurtenissen, zooals hij ze opvatte, in weerspiegeld vindt. Dadelijk na 's Konings triomfantelijk bezoek in de Oranjegezinde stad Gent, dat hem zooveel goed bloed had gezet, wordt hij opnieuw bezorgd en zelfs ontmoedigd bij de eerste onvoorziene toegevingen der Regeering. Den 13 Juni 1830 schrijft hij:

Gij zult, lieve vader, de beide besluiten van Z.M. over het onderwijs en de Fransche taal hebben gelezen.
Ik mag het niet ontveinzen: het eerste van die besluiten, dat, gelijk ik stellig meen te weten, buiten kennis van den heer van Ewijck genomen is, maakt mijne toekomst hoogst onzeker. De verplichting tot het bijwonen der lessen ophoudende, zou ik hier met vele andere professoren binnen kort een tamelijk nutteloos persoon kunnen geworden zijn.
Terwijl de Regeering het Nederduitsch niet meer als landstaal handhaaft, zullen Fransche geest en Fransche haat in deze gewesten wederom de overhand krijgen. De Universiteiten zullen als dwang-inrichtingen, die niet meer bewaakt worden, leeg loopen en wellicht die professoren slechts nog hoorders hebben, welke het dadelijk praktikale of hetgeen daarvoor gehouden wordt, onderwijzen. Smaak en geest van grondige wetenschappelijke studie zijn hier te lande op verre na nog niet diep genoeg doorgedrongen, dan dat ouders en jonge lieden van de plotseling verleende vrijheid niet een algemeen misbruik zouden maken, vooral op dit oogenblik, daar men sedert twee jaren getracht heeft om alle onderwijs, door de Regeering daargesteld, te verguizen en deszelfs krediet bij het publiek te ondermijnen. Er moet, wel is waar, nog een ander besluit tot nieuwe regeling der examina volgen. Die examina kunnen zoo uitgebreid zijn en streng worden gemaakt, dat de vrees ervoor de lessen evenwel niet doet verzaken. Ik reken hierop echter niet veel. Er blijft mij niet over dan in geduld de uitkomst af te wachten, die, ook in het gunstigste geval, eene aanmerkelijke bekorting van mijnen akademischen werkkring en van mijn inkomen zal aanbrengen.
Bovenal grieft het mij, dat Z.M. door de twee genoemde besluiten deze provincies aan haar lot overlaat, en het goede, dat hier sedert 13 of 14

[p. 391]

jaren voor den opbouw van nationaliteit en wetenschappelijke beschaving aanvankelijk gesticht was, voor het tegenwoordige en voor de toekomst verloren geeft. In deze opzichten zie ik nu geen steunpunt van hoop, geene bronnen van herstel meer.

Op die beangstheid volgt kalmte in Thorbecke's gemoed. In het begin van 1830 zijn al zijne brieven rustig en uitsluitend aan familiezaken gewijd. Hij gaat vervolgens met vacantie naar Holland en keert eerst in de beslissende Augustusmaand naar Gent terug. Nu begint eigenlijk zijn aangrijpend dagverhaal, dat wij hier laten volgen:

Gent, den 29 Augustus 1830.
Met den nieuwen Minister van Binnenlandsche zaken (La Coste) heb ik tamelijk lang gesproken (te 's Gravenhage onderwege) evenwel niet over mijzelven, dat mij voor eene eerste kennismaking niet gepast scheen. Z. Ex. gaf mij zijne goedkeuring van de noot over de examina, aan den heer van Rappard eenigen tijd te voren op deszelfs verzoek overgemaakt, te kennen. De Minister heeft een koud en droog uiterlijk; maar ik heb gevonden, dat hij in den loop van het onderhoud gemakkelijk wordt en dan zelfs gaarne voortpraat, zoodat men met hem al spoedig in het gesprek komt.
Te Rotterdam ben ik 's nachts ten twee uren op den wagen gaan zitten, die mij zondag avond te half 10 ure behouden hier (te Gent) heeft aangebracht.
Ik heb vervolgens mijn werk met frisschen moed opgevat. Intusschen zijn er, gelijk gij zult vernomen hebben, te Brussel volksonlusten losgebarsten, gepaard met buitensporige schending der publieke orde, en met het gevolg dat de niet sterk gewapende macht de stad en burgerij aan zichzelven heeft overgelaten. Eene dadelijk opgerichte burgerwacht (niet schutterij) heeft de rust hersteld, ofschoon het schijnt, dat die burgerwacht het met de kwaadwillige partij eens is. Want men heeft overal de koninklijke wapens vernield of weggenomen, het vaandel der Brabantsche onafhankelijkheid van 1789 uitgestoken, en het schijnt, alsof men aan den Koning voorwaarden zou willen voorschrijven, eer men tot de gehoorzaamheid terugkeert. Nu zegt men, dat Prins Frederik in de residentie is aangekomen, ten einde eene genoegzame gewapende macht bijeen te brengen en de noodige maatregelen te nemen. Men is hier ook sedert een paar avonden niet zonder ongerustheid en op zijne hoede geweest. Tot dusverre is alles rustig gebleven, en ik vertrouw nog al op Gent. De regeering (der stad) heeft alle gezetene burgers uitgenoodigd om, zoodra er iets mocht gebeuren, zich onverwijld op het stadhuis te vereenigen, ten einde mede te werken tot het behoud van personen en eigendommen.
Zooveel ik er over kan oordeelen, is men te Brussel bij den aanvang

[p. 392]

weifelende en besluiteloos van de zijde des bestuurs en der macht geweest, of liever heeft men niets gedaan; en hierdoor is een weinig beduidende oploop binnen den tijd van 8 tot 10 uren aangegroeid tot eene beweging, die men meende geen meester te kunnen worden⁽¹⁾.
Ik verzoek U vriendelijk en hartelijk om niet ongerust ten mijnen aanzien te vezen. Ik denk niet, dat wij hier iets te vreezen hebben en meen, dat men gereed is om op het eerste gerucht met nadruk te handelen. Mocht er evenwel tegen alle verwachting iets voorvallen, zoo begeef ik mij dadelijk op het stadhuis, en zal mij laten gebruiken tot bewaring of herstel der orde. Ik schrijf U dit alles, ten einde Gij soms niet door overdreven tijdingen of praatjes een valsch denkbeeld krijgt van onzen toestand, waaromtrent ik vastelijk vertrouw U ook verder de beste berichten te zullen kunnen mededeelen⁽²⁾.

Hij voegt er in post-scriptum nog bij:

Ik heb mij zoo even, bij het stadhuis zijnde, overtuigd, dat men bij ons reeds zeer doelmatige maatregelen heeft genomen. Van dit oogenblik af aan trekken sterke patrouilles van de burgerwacht te voet en te paard, van de infanterie en de husaren gestadig de straten door.
Dit alles is zekerheidshalve en om hen, die kwade oogmerken mochten voeden, in tijds te toonen, dat men hen zal weten te ontvangen. Voor het overige is er nog niet het minste ontrustende blijk voorhanden, dat een kwaad vermoeden omtrent het volk hier ter stede zou doen opvatten, behalve dat de bewegingen van Brussel, Brugge en andere steden slechte voorbeelden zijn, waarvan de besmettende invloed tijdig dient te worden gekeerd of beteugeld.
Gent, den 31 Aug. 1830.
Binnen één uur moet ik voor 24 uren de burgerlijke wacht betrekken en schrijf U nog in haast eenige regels om U te melden, dat ik wel ben en dat hier tot dusverre niets strijdigs met de publieke orde of rust is voorgevallen. Mijne goede verwachting is niet teleurgesteld en ik denk, dat het zoo blijven zal. De waakzaamheid en beslissende houding der buitengewone burgerwacht, die in de beste verstandhouding is met het garnizoen en uit de meest fatsoenlijke en gezetene burgers bestaat, snijdt aan de kwaadwilligen alle hoop en gelegenheid af.
Ingevolge de berichten gister ontvangen zijn de twee Prinsen met 15.000 man te Antwerpen aangekomen, zoodat wij aldra iets beslissends

(1) Over de ongehoorde zorgeloosheid en zwakheid der overheden te Brussel, zie graaf O. de Kerckove de Denterghem, Les préliminaires de la Révolution belge de 1830, in de Revue de Belgique, 1897.

(2) Heeft Thorbecke hier, om zijne beminde ouders gerust te stellen, een grooter vertrouwen geveinsd dan hij wel had? Of verwachtte hij waarlijk eene spoedige bedaring der gemoederen?

[p. 393]

zullen hooren. Men meent in eenige dagen eene armée van 30.000 man in de omstreken van Brussel bijeen te zullen hebben. De grootste moeielijkheid echter zullen de Waalsche provinciën, vooral Luik, aanbrengen, waar het gemeene volk geene wanorde gepleegd heeft, maar waar alles in de handen is der oppositiepartij, die reeds een gezantschap aan Z.M. heeft gezonden om aan den Koning eene reeks voorwaarden voor te schrijven. De Prins van Oranje wordt heden hier gewacht.
Gent, den 12 Sept. 1830.
Ik heb U bij voortduring goede berichten mede te deelen omtrent de gesteldheid in deze stad. De nijvere middenstand is hier niet alleen vol ijver voor de bewaring van rust en orde, maar ook vijand van de voorgestelde scheiding tusschen de Noordelijke en Zuidelijke gewesten. Wij zullen nu zien wat in de vergadering der Staten Generaal zal voorvallen.
Ik voor mij geloof, dat, zoo ons Rijk behouden wordt, zulks aan eene buitenmenschelijke voorziening, en zoo het verloren gaat, zulks aan de zwakheid, verkeerdheid en gebrek van eenheid des Bestuurs zal te wijten zijn. Vòòr eenige dagen twijfelden degenen, welke den Koning van nabij omringen⁽¹⁾, er niet meer aan of de scheiding, die mij volstrekt ongerijmd voorkomt, zou plaats hebben. Eenige hoop stel ik nog altoos op de veranderlijkheid des Gouvernements, hetwelk de verklaring der groote Mogendheden Engeland, Rusland, Oostenrijk en Pruisen afwachten moet, die de stichters zijn van onzen Staat in zijne tegenwoordige gedaante mijns inziens niet zullen of kunnen toegeven, dat België, in gevolge eene afzondering van Holland, prijsgegeven wordt aan Frankrijk. Deze is nog de eenige waarborg; want voor het overige zou men eigenlijk bevoegd zijn om moed en vertrouwen ten eenemale vaarwel te zeggen, daar en waar men de gewichtigste aangelegenheden eener natie aan het geluk en aan het toeval ziet overgelaten.
Ik heb in dezen tijd meer brieven geschreven over hetgeen mijne belangstelling uitsluitend tot zich getrokken heeft, dan gewerkt⁽²⁾. De aanvang der lessen is te Leuven en te Luik voor twee maanden uitgesteld; maar onze Universiteit zal op den gewonen tijd, maandag over 8 dagen, opengaan. Ik ben verlangend te zien wat er van de studiën, in zulk een tijd, worden zal.
Gent, den 29 September 1830.
De opening der lessen is onbepaald uitgesteld. Onze toestand begint thans bedenkelijker dan ooit te worden. De troepen zijn van Brussel afgetrokken en hebben die stad met het omliggende land in de macht der opstandelingen gelaten. Van nu af hangt ook hier het behoud der rust aan een zijden draad. Tot dusverre is het nog tamelijk stil gebleven; maar elk moet het zichzelven zeggen: men mag des morgens niet meer op den avond

(1) Dit steunt waarschijnlijk op mededeelingen van zijnen vriend Groen van Prinsterer, secretaris van Willem I.

(2) Hoe gaarne zouden wij die brieven bezitten!

[p. 394]

rekenen. Wat van onzen Staat, wat van onze stad worden moet, mag God weten.
Ik zal het met moed en bedaardheid afwachten en mij door geen voorbarigen schrik van hier laten drijven. Mocht het echter zoover komen, dat de burgerwacht en het garnizoen te kort schoten, dan ben ik aan mij zelven verplicht om mij te verwijderen. Het Gouvernement heeft ons het vervallen kwartaal niet betaald, en daar zal ook vooreerst niet veel van komen. Eenige weken kan ik het nog uithouden; en dan moet ik mij met opnemen⁽¹⁾ trachten te helpen.
Ik meld U de zaak gelijk zij is en verzoek U hartelijk aan geene overmatige bekommering toe te geven. Ik zal mij niet noodeloos in gevaar stellen en met omzichtige bezadigdheid bij tijds op de maatregelen voor het uiterste geval bedacht wezen. Op dit oogenblik houd ik mij nog bezig om een stukje over de scheiding te laten drukken. Bedenkt, lieve Ouders, dat het niets baten kan het oogenblik te willen vooruit loopen. Mijne openhartige mededeeling, terwijl ik U niets verberg, moet U bemoedigen. Wellicht loopt alles nog beter af dan Gij denken moogt. In deze stad is nog meer kans op het behoud der orde dan in eenige andere gewesten.
P.S. Vermijd, als Gij wilt, in Uwen volgenden brief, alle harde uitdrukking over den opstand. Het zou kunnen zijn, dat de loop der posten alsdan gestremd ware en de brief in verkeerde handen kwam.
Gent, den 1 October 1830.
Beste Ouders! Ik geloof, dat het tijd is om de maatregelen, daar ik U in mijnen vorigen van sprak, te nemen. De troepen verlaten morgen de stad en met derzelver vertrek zal men hier hoogstwaarschijnlijk de vrijheidstooneelen beleven, waarvan de andere steden reeds het voorbeeld hebben gegeven.
Heden heb ik mijne beste boeken en meubelen bij eenen burger dezer stad en inboorling, zoo ik hoop, in zekerheid gebracht. Morgen vertrek ik wellicht reeds, en denk mij over Antwerpen naar Leyden bij Kaathoven te begeven. Het behoud der rust hier ter stede, nadat de Gouverneur zich reeds eergister verwijderd heeft en het Algemeene Gouvernement ook Vlaanderen aan zijn lot overlaat, zou schier met een wonder gelijk staan.
Wat zal ik hier doen? Mij aan onaangenaamheden en misschien erger blootstellen zonder eenig doel, zonder werkkring? Want de Universiteit, zoo zij ooit weder opengaat, zal gewisselijk vooreerst nog geen begin der lessen maken. En, al gaat zij ooit weder open, ik twijfel zeer, of er alsdan de Hollanders toe geroepen zullen worden.
Men ziet hier reeds eenigen met de Brabantsche kokarde loopen. Morgen zal deze leus, welke die van afval geworden is, algemeen zijn en niemand zal zonder dezelve meer veilig wezen. Ik kan dit niet meedoen en

(1) Leenen van geld.

[p. 395]

zal, zoo God wil, in Holland den loop der zaken afkijken. Een groot aantal personen, Hollanders en Vlamingers (sic), heeft reeds van hier de wijk genomen. In de straten scheen het dezer dagen, alsof de huurtermijn aller huizen plotseling verstreken ware. Het is eene harde omstandigheid en het ongeluk der particulieren is nog voor niets te rekenen bij dat van den Staat.
Mijn stukje over de scheiding, dat bij Luchtmans te Leyden uitgegeven zal worden, ofschoon het hier gedrukt is, zal morgen ten naastenbij afgedrukt zijn. In zulke tijden echter als de tegenwoordige is een gematigd en verstandig woord nauwelijks nog iets waard. Uit Leyden zal ik U aldra schrijven; maar rekent, als het U belieft, niet op den eersten dag, daar er zoo licht iets tusschen beide kan komen.
Gent, 2 October 1830, 's morgens 6 ure.
Ik hoor het klokkengelui en spel. Ik denk dus, dat de driekleurige vlag thans ook van de publieke gebouwen zal wapperen. Ik blijf bij mijn voornemen om heden te vertrekken, ten einde morgen ochtend met de stoomboot van Antwerpen naar Rotterdam over te steken. Weest van harte gegroet, beste Ouders, gelijk ik Herman en Claartje groet. Als altoos
Uw innig liefhebbende zoon J.R. Thorbecke.
Leyden, den 5 Oct. 1830.
Gister avond ben ik hier behouden aangekomen. In den Haag heb ik de heeren van Ewijck, Groen en anderen gesproken, maar zij hebben mij geen troost kunnen geven. De toekomst is zoo donker mogelijk en het is nog geen tijd om op particuliere aangelegenheden te denken. Het komt mij meer dan waarschijnlijk voor, dat het met mijnen werkkring te Gent voor altoos gedaan is. Het provisionele bestuur in Brussel vestigt en breidt zich meer en meer uit. Het heeft reeds zijne ministers, provinciale gouverneurs, procureurs, burgemeesters, enz. benoemd. Het zal ook spoedig zijne professoren benoemen gelijk het reeds zijne vier inspecteurs van het publiek onderwijs heeft. Mocht dat Gouvernement al geen steek houden, mocht eene buitenlandsche tusschenkomst het Noorden en Zuiden alweer aaneen lappen, dan blijft het toch nagenoeg zeker, dat de Hollanders geene posten meer in België zullen bekleeden.
Tot dusverre heb ik zelf nog weinig op mijne toekomst gedacht⁽¹⁾. Wellicht opent zich, spoediger dan wij meenen, eenig uitzicht. Op den duur zal men mij niet laten zitten, en ik verzoek U om in dit vertrouwen den moed niet te laten zakken. Elk moet thans zijn grooter of kleiner aandeel dragen in de algemeene ramp.
De Koning mag en kan geen plan meer maken om door eigen krach-

(1) Dit eenvoudig woord teekent wel den oprechten vaderlander die Thorbecke was.

[p. 396]

ten België te herwinnen; hij moet veeleer op de verdediging van het Noorden bedacht zijn.
Laat U niet ter neder slaan, beste Ouders, en laat ons de groote rampen van dezen tijd niet ondragelijk maken door moedeloosheid.
Leyden, den 30 Dec. 1830.
Beste Ouders! Leyden is uwe lievelingsplaats. Gij wenscht bovenal, dat Leyden mijne bestemming worde. Welnu, het is waarschijnlijk, dat uw wensch zal worden vervuld.
Gister is de heer curator d'Escury bij mij geweest. Ik had hem, zoo lang ik hier ben, niet bezocht om niet den schijn te hebben mij voor Leyden aan te bevelen. Ik had hem slechts vòòr eenige dagen, daar hij lid is der Tweede Kamer en een van de hevigste voorstanders der scheiding, mijn boekje met een paar regels toegezonden. Hij kwam nu om er mij veel moois over te zeggen en gaf vervolgens te kennen, dat hij zeer wenschte mij hier voor de Leidensche Akademie te houden. Hij verlangde hier eene gelegenheid te zien daargesteld tot de vorming van aanstaande staatslieden, dat ik daartoe de man mocht wezen, en ten dien einde met de diplomatie en moderne geschiedenis bij de rechtsgeleerde Faculteit belast worden. Hij zeide hierover in dezen geest met den heer van Ewijck te hebben gesproken, dat de heer van Ewijck het met hem eens en de zaak dus klaar was, zoo de Koning slechts in dezen appel wil bijten. De schikking met de aanwezige professoren omtrent de door mij te geven collegiën te beramen, mocht ik maar aan hem, aan de curatoren overlaten. Zij zouden zorgen, dat ik geene moeielijkheid ondervond. Dit alles, in den toon der grootste belangstelling voorgedragen, verrastte mij en was verre van mij te mishagen. Ik heb mijne gevoeligheid over deze welwillende gezindheid en mijn genoegen van in Leyden een werkkring te zullen vinden, die bij voorkeur met mijne wenschen strookte, levendig uitgedrukt. Bij mijn contra-bezoek zal ik de gelegenheid zoeken om opzettelijk over het gewoon professoraat te spreken. Het is mij voorgekomen, dat d'Escury dit als van zelfs sprekende beschouwde. In allen gevalle vlei ik mij, dat ik deze gewichtige omstandigheid er wel zal doorkrijgen, al is het dan ook niet met het volle tractement (f. 2800).
Het genoegen, dat U, naar Gij schrijft, de lezing van mijn opstel heeft bezorgd, schijnen ook anderen te hebben ondervonden. Althans heb ik er hier veel vriendelijks over vernomen. Van den heer van Ewijck heb ik uit zijnen naam en uit dien van den Minister van Binnenlandsche Zaken (La Coste) een bedankbrief voor de toezending ontvangen met betuiging, dat het werkje met veel genoegen is ontvangen. Aan den Koning heb ik het, vergezeld van een brief, door Groen doen geworden, gelijk ik ook een exemplaar aan den heer Falck in Londen heb geadresseerd. Ik maak geene zwarigheid om mijnen naam te noemen, terwijl het stuk, naar ik meen, met zooveel bezadigdheid is geschreven, dat niemand er aanstoot aan kan nemen. De Koning heeft geen tijd om zulke dingen te lezen. Anders zou

[p. 397]

het Z.M. misschien wel bevallen, want de Koning heeft nog altoos eene wezenlijke Belgomanie, zooals men in den Haag zegt.
In Amsterdam echter en aan oom Frans zal het niet behagen; want de Amsterdammers denken alleen op hun bekrompen eigenbelang, dat hen ten laatste nog deerlijk bedriegen zal. De verhandeling van Lipman, een Jood en Amsterdamschen schreeuwer, heb ik niet gelezen, en er ook niet bijzonder naar getracht, dewijl zijn brochure geheel en al de weerklank, ofschoon wel gesteld, der Amsterdamsche gevoelens moet wezen.
Misschien kan ik U binnen kort eene Fransche vertaling van mijn opstel zenden, die te Bonn wellicht zal worden vervaardigd door mijnen ouden leerling Conway, en daar ik eene voorrede voor heb geschreven

Van denzelfden dag bezitten wij eenen brief aan zijnen ouden leermeester Prof. David van Lennep te Amsterdam:

Leyden, den 11 Dec. 1830⁽¹⁾.
Uw E. Hooggel. gelieve welwillend een stukje aan te nemen, dat ingevolge het eerste voorstel omtrent de scheiding te Brussel gedaan, vòòr het eind van September te Gent werd gedrukt. De gebeurtenissen, die aldaar met het begin van October plaats grepen, hebben de verzending der exemplaren verhinderd, die thans eerst in mijne handen zijn gekomen.
In den loop van twee maanden heeft de gesteldheid des lands eene groote verandering ondergaan. Desniettegenstaande mag wellicht ook nu nog worden herinnerd welke plaats aan het Rijk der Nederlanden in Europa was aangewezen.
De erkentenis van het provisioneele Brusselsche Gouvernement in Gent heeft mij in de eerste dagen van October van daar de wijk doen nemen naar Holland. Sedert ruim twee maanden houd ik mij voorloopig in Leyden op, in afwachting van de gelegenheid om mijne boeken en andere goederen uit Gent weder onder mijn bereik te brengen. Ondertusschen heeft men mij hier van onderscheiden kanten de vriendelijkste gezindheid, om mij definitief te Leyden te houden, aan den dag gelegd. De heer d'Escury heeft mij de eer gedaan van mij zijnen wensch te verklaren, dat de diplomatie en de moderne historie mij mochten worden opgedragen. Of en wanneer daar iets van zal kunnen worden, weet ik niet. Zooveel is zeker, dat ik zulk een werkkring te Leyden als hoogst wenschelijk zou beschouwen.
Alleraangenaamst zal het uitzicht voor mij zijn om in de nabijheid van Uw E. Hooggel. te worden gevestigd, en hierdoor in de gelegenheid te komen om Uw E. Hooggel. dikwerf de eerbiedige en bestendige erkentelijkheid te betuigen, waarmede ik de eer heb te zijn,
WelEdelgeboren Hooggeleerde Heer!
Uw E. Hooggel. toegedane dienaar
J.R. Thorbecke.

(1) Papieren van D.J. Van Lennep (in bruikleen berustende op het Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage).

[p. 398]

Ziehier nog eenen laatsten brief aan zijne ouders te Zwolle:

Leyden, den 31 Dec. 1830.
De bewerking van een stukje over de erkentenis der onafhankelijkheid van België, dat nu gedrukt wordt, heeft mij uitsluitend bezig gehouden.
Zonder dezen band zou ik ook al eens weder naar den Haag zijn geweest; want het is wezenlijk te erg, dat ik noch geld⁽¹⁾ noch eenig bericht ontvang. Mijne zaak staat thans minder gunstig dan zij in den beginne scheen. Ik heb den heer d'Escury verklaard, dat ik inzonderheid op het gewone professoraat moest aanhouden; dat ik van de faculteits-emolumenten, zoo die zwarigheid maakten, wilde afzien; maar dat ik, om hier met moed en gevolg werkzaam te zijn, al de gewone rechten meende te mogen verlangen. De plaatsing bij de juridische faculteit vindt eene, zoo het schijnt, onoverkomelijke zwarigheid, daar ik geen doctor (juris) ben. Die bij de letterkundige faculteit (vindt) andere moeilijkheden, terwijl in dezelve reeds twee gewone hoogleeraren boven het bij het reglement bepaalde aantal worden geteld. Ik zal evenwel niet gemakkelijk loslaten, en den heer van Ewijck, zoodra ik naar den Haag kan gaan, openhartig zeggen, dat ik liever gewoon te Groningen dan buitengewoon te Leyden wensch te zijn. Die onbillijkheid ten mijnen opzichte, aan wien reeds in 1821 het gewoon professoraat te Leyden toegelegd was, heeft lang genoeg geduurd. De heer d'Escury heeft mij volgens mijnen wensch, met bijvoeging dat men mij ook het volle tractement diende te geven, voorgedragen. Evenwel voor zuiver en klaar houd ik die aangelegenheid nog lang niet.
De volgende week hoop ik van den heer van Ewijck iets naders te vernemen. Blijft hij bij zijn vroeger plan om al de Hollandsche professoren uit het Zuiden bij voorraad over de drie Universiteiten in het Noorden à la suite van die Akademies te verdeelen, een plan dat reeds 4 of 6 weken aan den Koning is voorgesteld, en treedt de Koning daarin, dan zit er voor mij niet op dan om een overbodig aanhangsel te worden.
Ik beveel mij, beste Ouders, bij den overgang tot het nieuwe jaar, in Uwe liefde. God geve, dat het beter eindige dan het afgeloopene en dat spoedig eene hoop verwezenlijkt worde, welke een zoo noodzakelijke prikkel is om niet de oogen voor de toekomst ten eenenmale te sluiten.
P.S. Aan den heer de Vos heb ik mijn stukje over de scheiding doen toekomen en, tegen alle verwachting, tegen den Amsterdamschen geest in, bijval en toestemming gevonden. Van den heer Prof. van Lennep, met wien ik sedert jaren noch mondeling noch schriftelijk in gemeenschap was geweest, heb ik eenen buitengewoon hartelijken brief ontvangen ten antwoord op mijn bericht van mijnen tegenwoordigen toestand.

(1) Zijn achterstallig tractement als hoogleeraar te Gent.

[p. 399]

De Fransche vertaling van mijne verhandeling heeft geen voortgang, daar het uitgeven bij den boekenwurm Marius zwarigheid heeft ontmoet.

Thorbecke werd kort daarna buitengewoon hoogleeraar te Leiden, waar hij eene schitterende loopbaan als professor heeft gehad, die zijne overwegende rol als staatsman voorbereidde.

‘Die ramp (de Belgische Omwenteling) - zoo sprak de heer Van der Linden bij de onthulling van Thorbecke's standbeeld te Amsterdam in 1876 - was het slot van het tijdvak van zoeken. Nu is de plek gevonden, waar de jonge boom krachtig wortel zal schieten, en een reus worden van het reeds hoogstammige woud. Eenige maanden later werd hij te Leiden gewoon hoogleeraar en in den zomer van het volgende jaar honoris causa doctor in de rechten.’

Maar hij was natuurlijk voor de Zuidelijke Nederlanden verloren. Alleen zij hier nog vermeld, dat hij in October 1831, een jaar na zijne haastige uitwijking, naar Gent teruggekeerd is om er zijne zaken te regelen en zijne overgebleven boeken en meubels te gaan halen. Over zijn kortstondig laatste verblijf in de Arteveldestad vonden wij⁽¹⁾ enkele aanteekeningen van zijne hand, waarin hij zijne indrukken en zijne gesprekken met eenige vrienden en kennissen in eenen, eilaas, zeer bondigen vorm heeft geboekt. Wij drukken deze bladzijden hier af als eene belangrijke getuigenis over de ontgoocheling, die in een aanzienlijk gedeelte der Gentsche bevolking heerschte slechts een twaalftal maanden na de zegepraal der Belgische Omwenteling. Thorbecke's stukje luidt als volgt:

Gent, October 1831.
v. Toers, de Ryckere, v. Coetsem, v. Huffel, Metdepenningen, Verbeeck, v. Crombrugghe, de Thiennes⁽²⁾.

(1) In het familiearchief van den heer Mr. W. Thorbecke.

(2) Deze namen schijnen de personen aan te duiden met wie Thorbecke te Gent heeft gesproken. De advocaat van Toers was een oudleerling van Thorbecke en stierf als ontvanger der Hoogeschool. De Ryckere, Dr. van Coetsem en Dr. Verbeeck, deze twee laatsten bekende Gentsche geneesheeren, waren zijne ambtgenooten aan de Hoogeschool geweest. De advocaten Van Huffel en Metdepenningen waren voorname Gentsche Oranjisten. Van Crombrugghe werd na 1830 burgemeester der stad Gent en was het hoofd der Oranjegezinde stadsregeering, die herhaaldelijk tijdens de eerste jaren na 1830 in botsing kwam met de Belgische ministers, welke haar zelfs moesten opschorsen. De Graaf de Thiennes was een vermogend en invloedrijk persoon van ouden adel. Allen waren Oranjegezinden, zelfs Prof. De Ryckere, die het hooger onderwijs verliet in 1830 om gedurende korten tijd gouverneur van Oost-Vlaanderen te worden, maar zijn ontslag kreeg, omdat hij als lid van het Belgisch Congres voor de uitsluiting der Oranje-Nassau's niet had willen stemmen. Later werd hij benoemd tot gezant van België in Zweden, doch hij werd plotseling krankzinnig en kon dit laatste ambt niet bekleeden.

[p. 400]

Het gemeene volk is opgemaakt tegen de Hollanders. Van de middel- en gegoede klasse wenschen 2/3 met al hun denken en trachten de vorige orde van zaken terug: Gent, Brussel, Luik, Bergen, Doornik.
De scheiding tusschen de Oranjisten en Patriotten is openbaar en de eersten aarzelen niet om voor hunne meening uit te komen. Maar handelen kunnen zij niet, zoolang zij het gemeene volk moeten vreezen.
Het grootste deel der generaals en officieren is der oude Dynastie toegedaan. Het leger zal onder de Fransche officieren niet of met groote misnoegdheid vechten. De garde-civique kan nergens op eenen behoorlijken voet worden gebracht. Zij bestaat uit lieden van de geringste klasse en uit remplaçcanten. Zij is niet geoefend en voor een zeer klein gedeelte bijeen.
De priesters zijn de kern der Patriotten; maar zij beproeven (volgens het oordeel der beide partijen tusschen welke zij staan: de Oranjisten en de Franschgezinden) het onmogelijke.
Plundering te Gent en te Brussel vooraf georganiseerd.
Stemming voor de afgevaardigden en senateurs te Gent ten voordeele der priesterparij uitgevallen door middel der stemgerechtigden van het platte land.
Men heeft zich onbegrijpelijk verheugd over des Prinsen van Oranje's inval in België en daarvan, tot de aankomst der Franschen toe, onmiddellijke redding gewacht.
Eén bataillon Hollanders in Gent, - en Vlaanderen ware om in 24 uren.
De inval, 4 weken vroeger gedaan, zou de restauratie ten dadelijken gevolge hebben gehad.

Thorbecke's verrassende aanteekeningen moeten ons nochtans niet verwonderen. Tal van andere getuigenissen uit die dagen van algemeene verwarring, misnoegdheid, ontgoocheling, nijverheids- en handelscrisis, ja stoffelijke ellende

[p. 401]

kunnen er de juistheid van bevestigen⁽¹⁾. Doch zulke eene scheuring als die, welke in 1830 tusschen België en Holland was geschied, kon niet weder goedgemaakt worden. Thorbecke's hart was niet het eenige in Noord en Zuid, dat bloedde; maar de scheiding was onherroepelijk.

(1) Zie, onder meer, G. Bergmann in zijne Gedenkschriften. (blz. 208-211), waar hij het schilderachtig hartroerend spotliedje De Belgische Pierlala, door hem gedicht in 1831, afdrukt. Dat lied werd in België voor de Oranjisten heimelijk gezongen en zelfs in 't Fransch vertaald. Het drong door tot in Den Haag, waar het door eenen Joodschen liedjeszanger op de straat werd voorgedragen, zoodat prins Albert van Pruisen, echtgenoot van prinses Marianne der Nederlanden, hem eens hoorde en hem meenam naar het Paleis, waar de liereman vóór Koning Willem I en de koninklijke familie tot aller genoegen zijn liedje herhalen moest. In dat liedje klagen in België de fabrikant, de koopman, de werkman, de boer en de zeeman achtereenvolgens over hunne diepe armoede als een gevolg der Belgische Omwenteling.

IX.
Thorbecke's twee vlugschriften over de scheiding.

In de laatste maand van zijn verblijf te Gent, deels in de tusschenpoozen der uren, waarin hij onder de gewapende burgerij de wacht moest gaan optrekken, schreef Thorbecke een stuk, dat hij te Gent onder zijne oogen liet afdrukken en eenige weken later te Leiden, waar hij toen gevlucht was, zonder zijnen naam verschijnen liet: Een woord in het belang van Europa, bij het voorstel der scheiding tusschen België en Holland. (Te Leyden bij S. en J. Luchtmans, 1830). Ik benuttig zijn eigen exemplaar, op welks titelblad van zijne hand geschreven staat: Septemb. 1830, hetgeen wel bewijst, dat deze verhandeling vóór zijn vertrek uit Gent (2 Oct.) was ontworpen en opgesteld, zooals overigens uit zijne brieven aan zijne ouders ten overvloede blijkt.

Olympisch kalm zijn deze beschouwingen van Thorbecke. Echt verbazend mag men het heeten, dat zoo'n bezadigd vertoog in eenen zoo bewogen tijd en onder zulke rumoerige omstandigheden kon geschreven worden. Thorbecke

[p. 402]

onderzoekt er de zending, die Nederland in Europa te vervullen heeft, en vraagt zich bedaard af, wat ervan zou komen, indien het Koninkrijk der Nederlanden in twee helften gesplitst werd. Het is een vraagstuk van hoogere staatkunde, dat hij met zijne grondige kennis der algemeene geschiedenis en met zijnen helderen geest van alle zijden bekijkt en dat hij met de koelbloedigheid van eenen degelijken geleerde en den scherpen blik van eenen geboren staatsman behandeld.

Sedert eeuwen was Nederland ‘de hoeksteen van Noordwestelijk Europa’. Ten bate van Engeland's zekerheid en ook als tegenwicht voor de anders overweldigende zee- en koloniale macht van Groot-Brittanje moet Nederland krachtig zijn. Daarom heeft het Weener Congres het Koninkrijk der Nederlanden gesticht. ‘Zou de taak nog uitvoerbaar zijn bij eene versnippering in twee afgezonderde rijkjes? .... Het Europisch belang eischt militaire zekerheid tegen Frankrijk; het eischt, dat in Nederland eene grootheid van innerlijke en uitwendige macht gevestigd zij, evenredig aan den aanwas van de overige rijken; het eischt, dat nimmer in België beginselen van staatsbeleid heerschen tegenstrijdig met die, welke de gedraging van Holland regelen. Onder dit drieledig oogpunt is de vereeniging van België met Holland tot een zelfde staatkundig en nationaal bestaan noodzakelijk.’ Die drie gezichtspunten licht hij omstandig toe in zijn vlugschrift, de geheele moderne geschiedenis tot staving zijner gezegden met zekere hand ter hulp roepende.

Terloops teeken ik deze verklaring aan, die door de beslissing der groote Mogendheden eerlang moest gelogenstraft worden: ‘België kan niet onzijdig worden verklaard gelijk Zwitserland.’ Maar voor het overige zijn Thorbecke 's beschouwingen bijzonder treffend, diep doordacht en veelzijdig. In zijne historische redeneeringen komen enkele verrassende gezichtspunten voor, die in dien tijd fonkelnieuw waren, bij voorbeeld daar waar hij het spoedig verval der Zeven Vereenigde Nederlanden uitlegt door het gebrek aan een uitgestrekt en sterk bevolkt grondgebied in Europa: ‘De geschiedenis der voormalige Republiek heeft geleerd, dat de

[p. 403]

zeemogendheid Holland op een ruimer bestek van grondgebied en volk dient te rusten. De verdeeldheid en het ontbrekend evenwicht van belang tusschen de zee- en de landprovinciën hadden de vastigheid der Republiek ondermijnd. Zij hadden bewezen, dat het gewicht der landprovinciën vermeerderd worden, dat de Staat minder als een eiland op het water dobberen, dat hij diepere en breedere wortels aan den vasten wal schieten moest. De Republiek werd maar al te dikwijls topzwaar bevonden, en de last harer scheepsmacht te groot voor het bekrompen landje, daar dezelve op drukte.’ Daarom moeten de Belgische gewesten met Noord-Nederland vereenigd blijven. Aldus wordt Holland verplicht ‘een altoos wakker lid der groote Statenmaatschaphij’ van Europa te zijn. Anders geeft het zich over ‘aan die werkeloosheid en angstvallige ingetogenheid, waartoe de Republiek sedert den vrede van Utrecht (1713) verviel.’ Ook België's nijverheid en landbouw mogen niet van Holland's zeemacht en koloniën gescheiden worden zonder Nederland's onmacht en Europa's onrust te veroorzaken. Alzoo hebben de verbonden mogendheden, na Napoleon's val, de twee brokken der oude Nederlanden bijeen gevoegd, ‘niet om Holland in het bijzonder of België in het bijzonder te gerieven, maar ter zake van het gemeen belang van Europa.’

Welke zijn de uitslagen dier schikking geweest? ‘België heeft, in eene vijftienjarige vereeniging met Holland, al zijne groeikrachten op nieuw zien ontkiemen. Het heeft zich tot eene hoogte van huishoudelijke welvaart en staatkundige zelfstandigheid verheven, die, sedert het bloeiende tijdvak der Bourgondische heerschappij, voor de vurigste verbeelding schier niet meer bereikbaar scheen. Nu, te midden van dezen jeugdigen en frischen wasdom, in het genot aller dezer voordeelen, die België niet in, maar ondanks de vereeniging met Holland beweert te hebben verworven, - wil België zich eensklaps afzonderen om op eigen wieken, buiten samenhang met en ongehinderd door Holland, zijne vlucht voort te zetten. Onbewimpeld wordt de onverzoenbaarheid van het Hollandsche met het Belgische staatsbestaan als de reden van dit verlangen opgegeven.’ Maar die oneenigheid kan niet door

[p. 404]

afscheuring tot bestendige verzoening leiden. ‘Geen haat is feller dan broederhaat. Door de afscheuring der Zuidelijke gewesten van de Noorderlijke zou een afgrond van tweedracht en vijandschap geopend worden, in welke de macht en het aanzien des Staats naar buiten, de invloed van Nederland op Europa zoowel als de dierbaarste wederzijdsche belangen reddeloos zouden verzinken.’

Zelfs bij eene bestuurlijke scheiding met den Koning als gemeenschappelijken vorst zijn de moeilijkheden even groot. België zou geheel en al door Frankrijk op sleeptouw worden genomen. ‘Zoo groot is de invloed van Frankrijk op België, dat dezelve alleenlijk door eene innige vermaagschapping en doordringing van den Belgischen met den Hollandschen aanleg allengs kan worden opgewogen.... Men zoeke geene middenwegen. Eene halve scheiding zoude, over kort of lang, eene geheele scheiding noodzakelijk maken.... Met het lidmaatschap van Nederland te verzaken, verzaakt België zijnen Europischen rang.’ Ook Noord-Nederland zou verloren zijn. ‘Holland's staatkunde zal ten eenen male behoeftig, machteloos en lijdelijk en tot de bekrompenste berekeningen van eigen belang en eigen behoud bepaald worden. Het zal een beschermeling worden van hen, wier toeverlaat het moest wezen. Een Staat, wiens behoud geene andere wachters heeft dan vreemde belangstelling en vreemde hulp, is, eer nog de dag des gevaars aanbreekt, alrede half verloren. Zoo zal, met de scheiding van België, Nederland's onafhankelijkheid ook in Holland ten val neigen.’

Met die sombere voorspelling besluit Thorbecke zijn vlugschriftje van 40 blz. Ondanks den koelen vorm is het een betoog, waarin men, als het ware, een hart voelt kloppen vol van angstvoor de toekomst van het te Waterloo herrezen Groot-Nederland. Men denkt onwillekeurig aan het aangrijpend ruw beeld van dichter Julius Vuylsteke over de scheiding van 1830, die hij dertig jaren later in 1860 aldus bejammerde⁽¹⁾:

(1) In zijne in Vlaamsch-België beroemde mijmering Nog iets voor den Almanak, verschenen in den Gentschen Studenten-Almanak van 't Zal wel gaan voor 1861; herdrukt in zijne Verzamelde gedichten (Gent 1881; 2^de druk 1887) en in den bundel Klauwaard en Geus, na zijnen dood uitgegeven door het Julius Vuylsteke-fonds (Gent, 1905).

[p. 405]

 

Geen hope meer! wij hebben 't zoo gewild:

 

wij splitsten Nederland. Wij boeten, sterven.

 

En 't Noorden ook zal sterven. - Zaagt gij ooit

 

een' paling, die in twee gekapt was? Zaagt gij

 

hoe beide deelen nog een tijdlang spertlen?

 

Gij dacht: Zij leven beide; in plaatst van één,

 

zijn daar twee wezens nu. Welk een vooruitgang!

 

Helaas! dat is het beeld van onze toekomst.

En 42 jaren na Thorbecke schreef de bekende Luiksche hoogleeraar Emile de Laveleye, in een groot Engelsch tijdschrift⁽¹⁾, eene niet minder krasse verklaring, die in zijne Fransche werken als volgt te lezen staat: ‘La révolution de 1830 fut une grande erreur... L'érection du royaume des Pays-Bas, réalisant le but poursuivi autrefois par les ducs de Bourgogne, fut la meilleure oeuvre du Congrès de Vienne. Les provinces du Nord, de sang germanique, formaient un obstacle à la conquête de la part de la France; celles du midi, de langue latine, s'oppposaient à la conquête par l'Allemagne. La Belgique apportait à la communauté son agriculture, son industrie, ses fers et ses charbons. La Hollande apportait ses colonies, ses vaisseaux, son commerce. Un Etat ayant 9 à 10 millions d'habitants et un budget de 400 millions de francs était aussi fort que la Prusse en 1815 et se trouvait en état de se défendre lui-même. Actuellement la Hollande regarde avec inquiétude du côté de l'Est, et la Belgique du côté du Sud, et il n'y a de sécurité complète pour aucun des deux... Le clergé belge, en fomentant la Révolution de 1830, a donc commis un crime contre la sécurité de l'Europe⁽²⁾.’

Dat alles profeteerde Thorbecke in 1830 nog vóór de scheuring, met evenveel klem en logica, en met woorden waarvan de bezadigdheid krachtig afstak bij den hatelijken toon der pers

(1) The Fortnightly Review van Londen (1 Nov. 1872); de Fransche uitgave van de Laveleye's artikel (Le Parti clérical en Belgique) werd gedrukt op 14.000 ex., waarop een even groote tweede druk dadelijk volgde, benevens vertalingen in het Nederlandsch (Amsterdam, 1873) en in het Duitsch (Bonn, 1875).

(2) E. de Laveleye, Essais et Études, deel I, blz. 264 (Gent en Parijs, 1894).

[p. 406]

en der vlugschriften van den tijd, te midden van het oorverdoovend geschreeuw der Belgische ‘muiters’ en het sarrend gemor der Oranjeklanten. Het was eene fiere kalme mannelijke taal. Den hartstocht, dien hij in zijne brochure over het lager onderwijs niet bedwingen kon, heeft Thorbecke hier manmoedig onderdrukt. Als een rechter spreekt hij zijn vonnis uit, dat het vonnis der geschiedenis is geworden. Tot hiertoe getuigde geen ander zijner geschriften van zooveel zelfbeheersching, verhevenheid, scherpzinnigheid en rijpheid van geest. Wie was in het Nederland dier dagen de tweede, die buiten Thorbecke zoo'n stuk had kunnen schrijven? Zelfs niet de schrandere Gijsbert Karel van Hogendorp, die met de Belgische Revolutie blindelings meeliep; ook niet de edelgeaarde dweeper Groen van Prinsterer, die de Koninklijke boodschap van 11 December 1829 had helpen opstellen. Wie dan? Falck alleen wellicht, maar hij hield zich buiten schot als gezant te Londen. De jonge man, die in den storm zóó denken en schrijven kon, moest een kloeke Staatsman zijn of een onverstoorbare kamergeleerde. In 1830 kon men nog niet weten wat van beide de Gentsche professor wel zijn zou. Het vervolg van jaren heeft het geleerd.

Ondanks zijne hooge waarde is dit zoo merkwaardig stuk, in het geloei van 't staatkundig onweder, dat aan 't woeden was, niet naar verdienste opgemerkt geworden. Hij zelf begreep best, dat zulks onvermijdelijk was. Den 1 October 1830, toen hij zijne uitwijking tegen den volgenden dag aan 't voorbereiden was, schreef hij uit Gent in der haast en niet zonder droefheid aan zijne ouders te Zwolle over zijn afgedrukt stukje: ‘In zulke tijden echter als de tegenwoordige is een gematigd woord nauwelijks nog iets waard.’ Nochtans kreeg hij waardeerende brieven van den Minister van Binnenlandsche Zaken, van den hoogen ambtenaar van Ewijck, van zijnen oud-leermeester Prof. David van Lennep en enkele anderen. Hij had er een exemplaar van aan Willem I gezonden, maar vleide zich niet met de begoocheling, dat het eenigen invloed op diens gemoed zou hebben. ‘De Koning - schreef hij uit Leiden aan zijne ouders (11 Dec. 1830) - heeft geen tijd om zulke dingen te

[p. 407]

lezen. Anders zou het Z.M. misschien wel bevallen; want de Koning heeft nog altoos eene wezenlijke Belgomanie, zooals men in den Haag zegt⁽¹⁾.’ Thorbecke speelde hier de niet benijdenswaardige rol van Cassandra, en men luisterde niet naar die vox clamantis in deserto. Zelfs te Amsterdam vond het onder de kleinzielige kooplieden veel tegenkanting, waarvan Thorbecke met minachting gewaagde: ‘De Amsterdammers denken alleen op hun bekrompen eigenbelang, dat hen ten laatste nog deerlijk bedriegen zal.’

Sedertdien is dat vertoog totaal vergeten geraakt. De gele bladzijden van het te Gent in die bange dagen als met zijn hartebloed geschreven, dun armzalig vlugschriftje verspreiden heden eenen doffen reuk en de exemplaren er van zijn schier onvindbaar geworden. Nochtans verdient het eene eereplaats te krijgen onder Thorbecke's beste geschriften. Ik kan maar niet begrijpen, dat hij zelf het niet in 1860 aan 't hoofd heeft herdrukt van zijne verspreide Historische Schetsen. Hij was immers gevat genoeg om de geheele beteekenis te voelen van dit kernachtig geschrift uit zijnen Gentschen tijd.

Ondertusschen verbleef Thorbecke te Leiden en dacht hij met bitterheid na over den loop der Belgische Omwenteling. Den 29 October 1830 schrijft hij⁽²⁾ onbevangen aan zijnen vriend Groen van Prinsterer:

Het kan niet genoeg worden herhaald, dat het bondgenootschap des Gouvernements met de liberale gevoelens de hoofdoorzaak is van ons ongeluk. Tien jaren lang heeft het Gouvernement zich beijverd om, door de dagbladen en andere middelen, eene liberale publieke meening in België op zijne hand te vormen. Dezelve moest als een bolwerk worden opgeworpen tegen de geestelijkheid, welke de Regeering van den beginne af met een hoogst onstaatkundig wantrouwen heeft bejegend. Geestelijke aanmatigingen bestreed de Regeering, het hoofd vol schrikbeelden over het rondwaren

(1) Hierboven zagen wij hoe eene Fransche vertaling te Bonn ontworpen werd door zijnen oud-leerling Conway, maar achterwege bleef.

(2) Brieven, uitg. door Groen, blz. 20 en 21. - Nuyens (Geschiedenis, deel I, blz. 250 en 251) haalt dezen brief aan als zijnde (zooals inderdaad het geval is) aan Groen den 29 Oct. 1830 geschreven; maar hij zegt verder, onbegrijpelijker wijze: ‘Zoo beschouwde Thorbecke den staat van zaken omstreeks het midden van het jaar 1829.’

[p. 408]

eener Jezuïtische macht, met pijlen uit den koker der liberale beginselen. Gelooft Gij, dat het katholieke België, zoo de Regeering zich niet inliet in eenen tartenden worstelkamp met onderstelde of wezenlijke bedoelde usurpatiën, welker afwijzing aan den geheelen voortgang der maatschappij moest en veilig kan worden toevertrouwd, gevaarlijker voor haar zou zijn geworden, dan Silezië het voor Frederik II is geweest? De geestelijkheid kan niet beter verlangen dan om tegen een protestarsch Bestuur een proces te hervatten, dat zij bij de beschaafde leeken der eigen Kerk reeds verloren had. Zich te moeten verdedigen tegen zulk eenen aanval gaf haar nieuwe kracht. Al was de invloed der geestelijken nog schrikbarender geweest dan bij het Gouvernement werd gevreesd, dezelve kon zoo hachelijk niet zijn als de onberaden tactiek van tegenwerking door het Gouvernement te baat genomen. Dien éénen vijand in het oog, haalde de Regeering hare afhankelijkheid van den liberalen tijdgeest, van de publieke meening, al nauwer en nauwer toe, en zag het veel grooter gevaar, dat haar van den kant harer hulpbenden dreigde, over het hoofd. Waarom zou de liberale opinie, onder de vleugelen des Gouvernements geformeerd, zich niet tegen het Gouvernement doen gelden, zoodra hetzelve achterlijk was in de betaling harer eischen? Waarom zou zij ten laatste niet in eigen naam eene souvereiniteit aanvaarden, daar men haar zoo lang onder eenen anderen naam mee gevleid had?

Deze en soortgelijke overwegingen, die in de andere brieven aan Groen voorkomen, speelden hem in het hoofd, toen hij nogmaals de pen opvatte om zijne gevoelens over de scheiding neer te schrijven, bijna in dezelfde bewoordingen als in zijne vertrouwelijke brieven. Drie maanden na zijn eerste stuk over de scheiding gaf hij eene tweede brochure uit, getiteld: Over de erkentenis der onafhankelijkheid van België. 31 December (Te Leiden, bij S. en J. Luchtmans, 1830).

De gebeurtenissen hadden niet stil gestaan, De scheiding was eene werkelijkheid geworden. Alleen was nu nog de vraag: Is het oogenblik reeds gekomen om ze te erkennen en om in 't onvermijdelijke te berusten? of blijft er nog eenige kans over, om door den loop der zaken voorzichtig af te wachten tot beterschap te geraken?

Van de eerste woorden af hoort men hoe Thorbecke zich aan de laatste hoop vastklampt, als een schipbreukeling aan de redplank: ‘Het Rijk der Nederlanden is nog niet rechtens ontbonden. Al heeft zich een aanzienlijk deel door

[p. 409]

opstand van het Rijk afgescheurd, de Koning is nog de wettige bewaarder van deszelfs rechten. De ingezetenen der afgevallen provinciën zijn nog zijne wettige onderdanen.’ Niettegenstaande dat wil men de oplossing doordrijven met overhaasting: ‘Van onderscheidene kanten wordt in het getrouwe Nederland verwacht, ja geëischt, dat de Koning aan dezen toestand een einde make. Men wenscht, dat de Koning de veiligheid, de rust, de hulpbronnen van Noord-Nederland niet aan eene reeds verlorene heerschappij opoffere. Men verlangt, dat de Koning de scheiding bekrachtige, dat hij afstand doe van België, dat hij vrede sluite met een volk, hetwelk door de wapenen niet te herwinnen is.’ Over die brandende en dringende vraag van den dag geeft nu Thorbecke zijn gevoelen, als het ware onder den vorm van een beredeneerd plechtig advies in 't openbaar aan de Kroon aangeboden.

Hij heeft zeer wel ingezien, dat de Roomsch-katholieke geestelijkheid in België de omwenteling heeft voorbereid en geleid. Ook vangt hij met haar aan: ‘Men ga de betrekking des Gouvernements tot de geestelijkheid sedert de oprichting des Koninkrijks na. Van 1815 af was het (sedert trouw volgehouden) ontwerp des Gouvernements om België met en door de gunst eener openbare meening te regeren. Het Gouvernement stelde er den hoogsten prijs op om voor een liberaal Gouvernement te worden erkend. Het werd in de dagbladen als een model van liberale staatswijsheid geprezen. De gemoederen in België behoefden deze aanprijzing niet om, nog verder gaande dan het zoo welgezinde Bestuur, zich aan de theoriën der Fransche Revolutie en aan de leer der nieuwere Fransche liberalen aan te sluiten. De Regeering echter, terwijl zij wezenlijk aan de liberale beginselen verkleefd was, had nog een bijzonder oogmerk om niet alleen liberaal te zijn, maar het ook te willen schijnen. 's Konings Regeering was met vooroordeel en weerzin ontvangen geworden door de Roomsche geestelijkheid van België, en wederkeerig was het Bestuur van vooroordeel en argwaan jegens dat lichaam vervuld.’

Hier stelt Thorbecke eene waarheid vast, die ieder's

[p. 410]

oogen uitstak. Maar elk Noord-Nederlander, zelfs de Zuid-Nederlandsche vriend der Regeering, kon in dien tijd niet zonder verontwaardiging en wrevel denken aan den gespannen toestand tusschen de geestelijkheid en den Koning. Thorbecke integendeel, die met eene koelbloedige onpartijdigheid gedurende zijn vijfjarig verblijf te Gent den loop der zaken heeft bestudeerd, erkent zonder omwegen, dat de houding der clericalen in België niet anders zijn kon dan zij was. Verbazend is die opvatting bij eenen Hollander, te midden der losgelaten hartstochten van 1830. Volgt nu Thorbecke's doodbedaard betoog: ‘Men behoort zich wel in den toenmaligen toestand te verplaatsen. Men brenge zich de onbepaalde overspannen verwachtingen omtrent eenen aanstaanden wederkeer tot de oude orde van zaken vóór den geest, waaraan, bij de opening van het Congres te Weenen, schier geheel Europa, vooral de met geestdrift om den herrezen Paus geschaarde katholieke wereld, zich overgaf. Zoolang de nieuwe inrichting van ons werelddeel nog niet ten volle geregeld was, scheen de zekere maatstaf van elks rechten die te zijn, welke aan een onbetwist bezit vóór de Fransche Omwenteling ontleend waren. In deze buitengewone stemming waren de stappen van eenen Bisschop van Gent bij het algemeen Congres⁽¹⁾ en was de wederstand der Belgische geestelijkheid tegen de onderwerping aan een protestantsch Koningshuis, tegen eene Grondwet oorspronkelijk voor Holland geschreven⁽²⁾, tegen de onvoorbereide

(1) Hier zinspeelt Thorbecke op het bekende feit, dat de vicarissen-generaal van Gent, namens hunnen bisschop Prins Maurice de Broglie, den 8 October 1814 aan de ‘hautes puissances assemblées dans le Congrès de Vienne’ eene memorie lieten aanbieden, waarbij al de voorrechten der geestelijkheid van vóór de Fransche Omwenteling als onontbeerlijk werden teruggeëischt, ‘pour que le clergé demeure à jamais libre dans l'exercice de ses fonctions, conformément aux saints canons.’ Daaronder legden zij den nadruk op het herstel der tienden, ‘fonds inaliénable et sacré’.

(2) In 1815 hadden de Belgische bisschoppen hun berucht Jugement doctrinal tegen de Grondwet uitgevaardigd, waarin te lezen stond: ‘C'est pour remplir un des devoirs les plus essentiels de l'épiscopat, pour nous acquitter envers les peuples, sur lesquels le Saint-Esprit nous a établis évêques pour gouverner l'Eglise de Dieu (Actes des Apôtres, 20, v. 28), de l'obligation qui nous a été strictement imposée par l'Église, que nous avons jugé nécessaire de déclarer qu'aucun de nos diocésains respectifs ne peut, sans trahir les plus chers intérêts de sa religion, sans se rendre coupable d'un grand crime, prêter les différents serments prescrits par la Constitution, par lesquels on s'engage à maintenir la nouvelle loi fondamentale ou à concourir à son maintien et à l'observation de la dite loi.’ De opgegeven grieven tegen die Grondwet waren, dat zij de vrijheid van godsdienst, de gelijke burgerlijke en politieke rechten zonder onderscheid van geloof, eene zekere vrijheid der drukpers en het staatsonderwijs onder het toezicht van eenen protestanschen Koning invoerde. Ieder punt werd in dat stuk der Belgische bischoppen besproken met de slotsom: ‘Il nous suffit d'avoir prouvé que la nouvelle loi fondamentale contient plusieurs articles opposés à l'esprit et aux maximes de notre Sainte Religion et qui tendent évidemment à opprimer et asservir l'Église de Jésus-Christ; que, par conséquent, il ne peut être permis aux fidèles catholiques de s'engager par serment à les observer et à les maintenir.’ Dank zij dit Jugement doctrinal hunner bisschoppen hebben de Belgische notabelen de Grondwet verworpen met 798 stemmen tegen 527. Aan de Belgen, die de Grondwet als ambtenaars bezworen hadden, werden de sacramenten geweigerd, zelfs op hun sterfbed.

[p. 411]

vereeniging met eenen Staat, (daar België vóór bijkans derdehalf honderd jaren uit hoofde van godsdienstig verschil van gescheiden was,) schoon niet in overeenstemming met de verlichting der eeuw, althans niet onnatuurlijk.

Intusschen boezemde deze wederstand aan de Regeering een diep onverzettelijk wantrouwen in, dat haar de geestelijke partij als de gestadig werkzame ondermijnster van het nieuwe Staatsgebouw deed beschouwen. Zij zocht dit wantrouwen zoo weinig te ontveinzen of te onderdrukken, dat zij het veeleer in den ganschen loop harer handelingen liet doorstralen. Betoond vertrouwen kan eenen kwaden wil temperen of zelfs in eenen goeden herscheppen; achterdocht daarentegen, terwijl het alle toenadering belet, stijft den weerstrever, ja kan van den vriend een vijand maken.

De Regeering had twee wegen vóór zich open. Zij kon, vrees en argwaan omtrent duistere bedoelingen beneden zich achtende, en alleen de daden in derzelver betrekking tot de wet bewakende, de geestelijke partij aan zichzelve overlaten. Deze is de weg, dien Frederik II met opzicht tot Silezië

[p. 412]

insloeg⁽¹⁾, en Silezië is voor de Pruisische monarchie nimmer gevaarlijk geweest. De Regeering zou zich, dit voorbeeld volgende, vergenoegd hebben met de verijdeling van overdrevene aanmatigingen aan den geest des tijds en aan de geheele strekking van een daarmede in overeenstemming bestuurd Staatsgestel toe te vertrouwen. Of zij kon de overtuiging tot richtsnoer nemen, dat hare nieuwe betrekking tot België haar den plicht eener bijzondere zorge voor de eigenaardige belangen en rechten der Belgische Kerk oplegde. De geestelijkheid als een bij uitstek nationaal en machtig lichaam aanmerkende, kon de Regeering gelooven hetzelve door snelle beslissende oprechte grootmoedige tegemoetkoming in den opbouw van het kerkelijk stelsel opzettelijk aan zich te moeten verbinden.

De Regeering heeft gemeend noch den eenen noch den anderen weg te mogen kiezen. Zij hield zich niet voor sterk genoeg om op de stribbelingen der geestelijkheid tegen den geheelen maatschappelijken voortgang uit de hoogte neder te zien; en geloofde evenwel met de geestelijkheid over het minimum der haar in te willigen voorwaarden te moeten en zonder nadeel te kunnen dingen. Angstvallig en het hoofd vol schrikbeelden over het rondwaren eener Jezuïtische macht, begaven zich de voorvechters der Regeering in eenen dagelijkschen tartenden worstelstrijd met de geestelijkheid. Om derzelver nationalen invloed te besnoeien legde het Gouvernement er zich op toe om eene tegengestelde partij en publieke meening te formeeren. Het Gouvernement sloot met al wat liberaal wilde heeten, een bondgenootschap en ontleende pijlen tot bestrijding der geestelijkheid uit den koker der liberale beginselen. De geestelijkheid kon niet beter verlangen dan om tegen een protestantsch bestuur een proces te hervatten, dat zij bij de beschaafde leeken der eigen Kerk reeds verloren had. Zich te moeten verdedigen tegen hetgeen zij als aanval en onderdrukking deed voorkomen, gaf haar nieuwe kracht. Tegen de liberale verlichting des tijds op zichzelve aan te

(1) Men weet, dat koning Frederik II in 1741 op Oostenrijk het katholieke Silezië veroverde, dat sedertdien aan het protestantsche Pruisen is gebleven.

[p. 413]

kampen, was zij niet meer bestand. Nu echter had zij de schoonste gelegenheid om in het Gouvernement de liberale leer, die haar met eenen langzamen ondergang dreigde, te bestrijden, en dezen strijd met den schijn van zelfverdediging tegen protestantsche onverdraagzaamheid te omkleeden.’

Bewonderenswaardig is de scherpzinnigheid, waarmede de kerkelijke toestand van den tijd in België door Thorbecke wordt ontleed; en niet minder te loven is zijne objectieve onpartijdigheid tegenover de bittere vijanden zijner geliefde Nederlandsche Regeering. Slechts bij geschiedschrijvers van de eerste gehalte zijn die twee hoedanigheden in zoo hooge mate aanwezig, vooral wanneer het de allerlaatste geschiedenis van gisteren en heden geldt⁽¹⁾.

Om haar kerkelijk doel te bereiken heeft de Belgische geestelijkheid niet geaarzeld een verbond aan te gaan met de liberalen, die in de beweging den bovenzang hebben: ‘Alle tot heden bekende openbare handelingen van het vrijgeworden België dragen het merk van de liberale beginselen, bij welke kerk, geestelijkheid en adel niets winnen, maar wel hetgeen zij tot dus verre inhadden, verliezen kunnen.’ Maar is die liberale richting der Belgische beweging een ‘onoverkomelijke struikelblok eener Staatsvereeniging met Noord-Nederland?’

Op die vraag geeft Thorbecke een verrassend antwoord, wanneer hij stoutweg (let wel, in December 1830) schrijven durft: ‘Zijn het wellicht de grieven uit den vrijheidsgeest van den dag gesproten, is het de daarmede gepaarde omwentelingszucht, welke de Belgen voor altoos van de Hollanders schei-

(1) Over de uiterst onhandige politiek der Nederlandsche Regeering tegenover de Roomsch-katholieke geestelijkheid van België zie de merkwaardige beschouwingen van Mr. W.H. de Beaufort (naar aanleiding van Nuyens' Geschiedenis) in zijn stuk De eerste regeeringsjaren van koning Willem I (1885), opgenomen in zijne Geschiedkundige opstellen, deel II, blz. 157-186 (Amsterdam 1893). Zie ook Alfred Stern, Geschichte Europas von 1830 bis 1848, deel I, blz. 79 en volg. (Stuttgart en Berlijn 1905), in het uitstekend hoofdstuk getiteld Die Niederlande: Revolution und Losreissung Belgiens (blz. 75-128), alsmede generaal W.J. Knoop's Herinneringen aan de Belgische Omwenteling van 1830 ('s Gravenhage 1886).

[p. 414]

den? Maar meest al de grieven hebben eenen sterken en algemeenen weerklank in Noord-Nederland gevonden, en veel grootere veranderingen worden thans bij ons begeerd dan in België vóór den afval. Dezelfde beginsels en gronden, daar de Belgen zich op beriepen, men bedient er zich bij ons in het openbaar en in bijzondere gesprekken dagelijks van. Wanneer bij ons de publieke meening eene geheellijke herziening der Grondwet verlangt, aan het personeel van het hooge Bestuur alle vertrouwen ontzegt en deszelfs inrichting ten eenenmale hervormd wil hebben, schijnt het niet, dat wij er aanspraak op maken om de Belgen in gehechtheid aan de Staatsregeling of in vooringenomenheid met het Gouvernement de loef af te steken. Wij hebben een afgrijzen van de Belgische revolutie; en onze rechtstoestand om te keeren achten wij noodzakelijk. De aankanting der Belgen tegen het Bestuur was oproerigheid; doch onder ons, zoo 't schijnt, mogen wij het er wel voor houden, dat de Regeering niet deugt. Wij veroordeelen de Belgen, en door onze handelingen of immers onze wenschen maken wij, tot op den dadelijken weerstand toe, hunne zaak tot de onze.’

Ondanks den ironischen toon en den duidelijken afkeer van Thorbecke voor eene onvaderlandsche ondermijning der Regeering in een zoo hachelijk oogenblik, onder voorwendsel van dringende hervormingen, schemert hier reeds de Grondwetsherziening van later door. Zijne veelzijdige objectiviteit doet hem beseffen, dat België eigenlijk niets anders vraagt, in den grond (hoe onbetamelijk ruw en geweldig ook in den vorm), dan hetgeen ook voor het Noorden zoo noodig als brood is geworden: namelijk eene betere Grondwet en het keeren van veel bestuurlijke misbruiken en verkeerdheden.

Zelfs ‘de tooneelen van geweld, brandstichting, roof en wederzijdsche vernieling’ in België zijn geen reden om het ‘ten eeuwigen dage’ van het Noorden los terukken. Burgeroorlog en tweespalt vindt men op iedere bladzijde van de geschiedenis, zonder dat daarom een Staat in twee moet worden gesplitst. Zeker is de tijd der verzoening nog niet gekomen; met er nu reeds naar te trachten, zou men alles bederven. Maar

[p. 415]

ook de tijd voor de onwederroepelijke afscheiding is nog niet daar. Zoodoende zou men ‘de toekomst aan het oogenblik, de wijsheid aan de vrees, het recht van het Rijk der Nederlanden en van Europa aan een kortstondig eigenbelang der Noordelijke provinciën opofferen.’

België kan nog tot inkeer komen. Het eenige middel om de Fransche inpalming, die dreigend is, niet onvermijdelijk te maken, is nu nog niet over te gaan tot de scheiding. Ook de vreemde Mogendheden hebben wel iets te zeggen, zoolang de Koning niet voorbarig toegeeft. En de toekomst moet open blijven: ‘Men staat niet buiten noodzaak de helft van zijn Rijk af, tenzij men ten minste wete aan wien de neergelegde kroon voor het vervolg zal behooren.’ En met wien te onderhandelen in België? ‘België is zichzelf niet meester. Congres en Bestuur zijn op verre na nog niet genoeg gevestigd, om het gansche land voor de toekomst te kunnen verbinden.’

Intusschen zou men voorloopige schikkingen kunnen nemen: ‘Geen zwarigheid om den grooten koninklijken weg op te gaan en, onder behoorlijke verzekering der grenzen van 1814, aan de opstandelingen toe te staan al hetgeen zij met eenigen schijn kunnen verlangen. Zij zullen aandringen op de ontruiming der citadel van Antwerpen en de opheffing der blokkade, ook der Schelde, vragen. Is er afdoende reden om hun zulks te weigeren? Wij verklaren (met alle bescheidenheid zij het gezegd en zonder te gelooven, dat zulk eene reden in ons onbekende omstandigheden niet zou kunnen bestaan), wij verklaren die niet te bevroeden.’ Dit alles te weigeren zou grootere verbittering en felleren haat aankweeken in België zonder eenig voordeel voor het Noorden, mits op 't beginsel der afscheiding te gelijk niet voorbarig worde toegegeven. ‘Vergeefs hoopt men de gisting van België door middelen van dwang meester te worden. Men late haar uitzieden, men late de omwenteling hare woede tegen zich zelve verspillen; het is het eenige middel om haar daarna te behandelen... Wanneer de Belgen ontwaren, dat men zich niet met hen bemoeit, dat men hun niets in den weg legt, dat men hen aan hun lot overlevert, zullen zij zich enkel en alleen tegen zichzelven keeren.

[p. 416]

Zij zullen allengs de ware bron hunner rampen in den eigen boezem ontdekken.’ Een wapenstilstand, geene afscheiding. Zijne leus is: ‘Genezing der wonde zonder afzetting.’

Daarna onderzoekt hij met koelbloedigen ernst den toestand van het Noorden. Algemeene misnoegdheid en dringende behoefte aan hervormingen zijn onloochenbaar evenals de ontoereikendheid der Regeering. Geene Grondwetsherziening kan dit nu schenken, maar het optreden van een nieuw ministerie met nieuwe mannen, die niet meer weifelen en naar de eischen van den dag zouden handelen⁽¹⁾. ‘Niet een nieuw reglement beveiligt den geteisterden bodem in den storm, maar de bekwaamheid van den stuurman.’ En dan schetst hij het breede programma van dat nieuw ministerie, zonder achterdocht gesteund door den Koning. Stout genoeg in die dagen!

De tweede helft der brochure is gewijd aan de studie van het vraagstuk ‘van de zijde der Mogendheden.’

Theoretisch onderzoekt hij eerst de vraag, of de volkssouvereiniteit onbeperkt is en of de volkeren geene verplichtingen hebben tegenover de anderen, welke verplichtingen het recht van interventie billijken. Het is geheel de professor der diplomatische wetenschap, die hier aan 't woord is. Daarna betwist hij het recht van België op onafhankelijkheid en volkseenheid. Zelfs stoffelijk kan België niet leven tenzij verbonden met Noord-Nederland of met Frankrijk. België bezit geen der ‘levensbeginselen en voorwaarden der vrijheid.’

(1) In denzelfden geest schreef hij den 15 Dec. 1830 aan zijnen vriend Groen van Prinsterer, die secretaris des Konings was in den Haag: ‘Denkt U niet, dat wanneer de Koning kon goedvinden om zijn ministerie te veranderen, zulks een eerste groote, misschien de eenige stap zou wezen om die kracht van beleid te hernemen, welker verzwakking dagelijks zichtbaarder wordt? Onderstel, dat een vertrouwen- en eerbiedwekkende naam, gelijk die van Falck, formeel aan het hoofd van het Ministerie geplaatst,’ enz. (Brieven, blz. 31). Ook de nakomelingschap denkt aan Falck als aan den eenigen stuurman, die in dat benard oogenblik het Staatsschip het best zou bestuurd hebben. - Thorbecke zegt - in een schrijven aan Groen van 30 Januari 1831 - ‘eenen belangrijken brief’ van Falck uit Londen te hebben ontvangen over de noodige en spoedige scheiding. (Brieven, blz. 40).

[p. 417]

Zeer lang hebben de Mogendheden het uitgesteld om de Republiek der Vereenigde Nederlanden of die der Vereenigde Staten van Noord-Amerika te erkennen. Slechts na ‘lange jaren van beproeving’ mocht zulks gebeuren. België heeft nog niet bewezen daarvan waardig te zijn. Men moet het afwachten: ‘Nadat, met verloop van tijd, de onmogelijkheid eener vereeniging van België met Holland boven alle redelijke bedenking zal zijn verheven; nadat de Belgen al de begaafdheden van een zelfstandig volk zullen hebben ontwikkeld; nadat hun strijd met Noord-Nederland het karakter van een burgeroorlog ten eenenmale verloren en dat van eenen krijg tusschen twee vrije volken aangenomen zal hebben; - alsdan mag eene oorspronkelijke en wel verworvene aanspraak van België op het burgerrecht in het algemeen Statenstelsel bij de vreemde Mogendheden ter baan worden gebracht.’ Evenals de Koning der Nederlanden moeten aldus de mogendheden elke erkenning van België's bestaan uitstellen. Dat is hun plicht tegenover het koninkrijk der Nederlanden, waarmede zij door de Europeesche tractaten verbonden zijn.

Ook in al die beschouwingen erkent men den meester in de diplomatische leerstelsels.

Doch die theorie, juist terwijl Thorbecke haar verkondigde, werd door de Europeesche diplomatie verloochend, hetgeen zijne verbazing en verontwaardiging verwekt: ‘Op dit oogenblik kondigt men aan⁽¹⁾, dat de ministers der vijf groote Mogendheden, te Londen vergaderd, het beginsel der onafhankelijkheid van België hebben vastgesteld. Wij geloofden eerst, bij het lezen, onze oogen niet. Wij herinnerden ons vervolgens, dat het paard van Caligula consul was en dat wij ons over zoovele dingen verwonderen, alleen omdat wij ze niet hebben bijgewoond.’ Slechts de vrees voor eene onmiddellijke inpalming van België door Frankrijk kan zulke houding der andere groote Mogendheden verklaren. Maar welk een gevaarlijk spel spelen zij daar! ‘Kan Groot-Brittanje voor Ierland, Pruisen voor zijne Poolsche en Rijnprovinciën, Oostenrijk voor Italië, Gallicië en Hongarije het wisse loon van den

(1) Zie het Londensche protocol van 20 Dec. 1830.

[p. 418]

opstand aanlokkelijker maken, dan met aan den Koning der Nederlanden België te ontzeggen?’ Ondertusschen is de plicht van Nederland duidelijk aangewezen: ‘In den storm komt het er op aan om het roer vaster dan ooit in bedwang te houden en de kostelijkste goederen niet uit voorbarigen schrik en angst over boord te werpen... Het kan onvermijdelijk zijn het onrecht te lijden; nimmermeer, zichzelven te vernederen. Eene kleinhartige overgave der rechten van de Nederlandsche zijde zal, hoe de zaak ook keere, niet weder ingehaald of goed gemaakt worden. Wanneer alle andere kansrekeningen falen, blijft de beste nog overig: die beradenheid, welke vóór de overmacht des oogenbliks weet te zwichten, zonder de eer, zonder het recht op de toekomst te verzaken. Een tijd van weder opbouwen zal de slooping der tegenwoordige vormen van het Gemeenebest der Volken vervangen. Moge ons uitzicht op dien tijd niet door eigen schuld worden verduisterd!’

Ziedaar de mannelijke fiere woorden, waarmede Thorbecke zijne brochure van 64 bladzijden besluit, die wel verdiend had onder de oogen der Londensche en andere protocolmakers te worden gebracht. Het is wel te betreuren, dat dit verheven en krachtig pleidooi ten voordeele van Nederland's recht en van Europa's algemeen belang niet in het Fransch, de taal der toenmalige internationale diplomatie, kon bekend gemaakt worden. Evenals van zijn eerste niet minder merkwaardig, te Gent geschreven stuk kwam er van zijn Leidsch vertoog, ongelukkig genoeg, geene uitgave in eene der groote Europeesche talen uit⁽¹⁾.

In Noord-Nederland miste het nochtans niet geheel en al zijn doel, zooals uit Thorbecke's brieven aan zijne ouders en aan Groen kan worden opgemaakt. Ook aan den Koning met eenen begeleidenden brief heeft hij het gezonden, blijkens zijn schrijven aan Groen (10 Januari 1830) uit Leiden: ‘Waarde vriend! Hiernevens een exemplaar voor Z.M. Vindt Gij er geene zwarigheid in om hetzelve met de nevensgaande regelen aan den Koning te doen geworden, zoo berust ik volkomen in

(1) Groen noemde het ‘een meesterstuk van staats- en volkenrechtelijke kritiek.’ (Nederl. Gedachten, deel II, blz. 138-140.)

[p. 419]

uw oordeel. Mij maakt in zulke dingen de mogelijke schijn, alsof ik raad wilde opdringen, huiverig⁽¹⁾.’ Doch ook hier geldt zijne ontmoedigde uiting aangaande zijn voorgaande vlugschrift: ‘De Koning heeft geen tijd om zulke dingen te lezen.’ In elk geval was Willem I niet de man op dit oogenblik om zich ‘zulke dingen’ ten nutte te maken.

(1) Brieven, uitg. door Groen, blz. 34.

X.
Een laatste woord.

Uit de voorgaande bladzijden rijst, hopen wij, een tamelijk volledig beeld op van Thorbecke tot aan zijne vestiging te Leiden in 1830.

Het was de tijd zijner algeheele vorming en zijner langzame voorbereiding tot de groote levenstaak, die hij in Noord-Nederland zoo schitterend zou volbrengen.

Wij zien hem eerst als jongeling in zijne stille geboortestad Zwolle. Hij worstelt er verborgen, maar manmoedig tegen de vele bekommernissen van dengene, die zich zelven door vlijt en studie eene plaats in de maatschappij zal moeten veroveren ondanks de zorgen en de geldverlegenheid, waaronder zijne ouders gedrukt gaan. Reeds als knaap van 15 jaar kiest hij zich een ideaal van mannelijken levensstrijd: den Duitschen self-made geleerde Christiaan Gottlieb Heyne, zijnen ouderen tijdgenoot, onlangs overleden. Op 17jarigen leeftijd verlaat hij zijne kleine provinciestad om in het hart van Holland kennis te maken met de groote hoofdstad der kooplieden en met de stille stad der getabberde hoogepriesters van Neerlands eerste hoogeschool. Op de Academie te Amsterdam en te Leiden werkt hij dapper en steekt hij zijne makkers de loef af in de wetenschappelijke prijskampen. Zoo wordt hij door zijne leermeesters als buitengewoon veelbelovend onderscheiden en naar het buitenland gezonden om er zich te voltooien. In Duitschland leert hij de Germaansche wetenschap en beschaving grondig kennen. Hij komt er in

[p. 420]

aanraking met enkele der beste vernuften en geleerden van den tijd en treedt er zelf als nederig privaat-docent op in twee der beroemdste hoogescholen. Wij zien er hem zijne pijp rooken in vertrouwelijk gekout met den jongen dichter August von Platen, die hem zijne onuitgegevene Ghazelen voorleest onder het lommer van eenen koffietuin, of als vriend verkeeren in het schamel huisgezin van den miskenden wijsgeer Krause, of de stormen en diepste gepeinzen van zijn gemoed uitstorten in zijne brieven aan Dr. Ritgen en Ludwig Tieck. Hij eet er het zure drooge brood der geleerde armoede, maar is er rijk aan wetenschappelijke ontwikkeling, aan edele kunstindrukken, aan uitgelezene vriendschapsbanden en leert er zelfs de harsstochten kennen der eerste liefde. Hij groeit er op tot man met een karakter en eene geleerdheid even kloek als diep. Dat zijn zijne harde vruchtbare leerjaren. Hij is nu 27 jaar oud.

In alle opzichten is hij rijp, toen hij te Gent de rustige haven meent binnen gevaren te zijn, waar hij zich ongestoord zou mogen wijden aan de wetenschap en aan de vorming van nuttige burgers tot heil en versterking van het Grooter Nederland, dat op het slagveld van Waterloo als bij tooverslag was tot stand gekomen. Na de geldelijke zorgen zijner jeugd en zijner Duitsche zwerfjaren, herademt hij hoopvol en kalm. Wij zien hem met onze verbeelding rondwandelen in den tuin der Bagattenstraat, te midden van wuivende boomen en van bloeiende bloemen. Den 25 Maart 1829 schrijft hij uit Gent naar Zwolle aan zijne zoo innig geliefde ouders, die nu ook met hem uit de bekommernissen des levens zijn gered: ‘Het is pas 6 uren in den morgen... Het is wederom (gelijk reeds gedurende acht dagen het weder in de beste luim blijft) de schoonste helderste lentemorgen. De knoppen in mijnen tuin beginnen zich allengskens tot bladeren te onwikkelen, hoewel langzaam: het zoude reeds groen zijn, indien de warme dagen niet telkens door de nachtvorst werden afgewisseld. Ik verheug mij onbeschrijfelijk in dit aankomen van de lente en geniet zulks met volle teugen, meer dan eenig ander jaar, dat mij vóór den geest is. Ik loop reeds in den “hof” lezen en

[p. 421]

studeeren. Ik bereid er mij in voor ten behoeve mijner lessen en doe dagelijks eene groote wandeling in de omstreken der stad. Ik moet op deze wijze, volgens den raad der doctoren, de gevolgen voorkomen van het overmatig studeeren in den nacht gedurende de vroegere jaren.’

Enkele weken later schrijft hij: ‘De rozen in mijnen tuin (en deze zijn er van ontallijke menigte in alle soorten) beginnen sedert eenige dagen te bloeien.’ Hij heeft gedurende de vacantie te Leiden leeren paardrijden en wandelt en draaft buiten Gent door de omliggende stille schilderachtige Vlaamsche dorpen voor zijne gezondheid rond.

Hij is geestig en opgeruimd in zijne brieven; want, na de harde jaren der beproeving, lacht hem een rustig en nuttig leven toe. Zijn vertrouwde Leidsche Academievriend Groen van Prinsterer heeft hem in 1826 een vlugschrift gezonden Over den oorlog in Portugal, waarin deze zijne ‘staatkundige gedachten’ ontwikkelt; en Thorbecke schrijft hem lustig: ‘Ik heb ze met gretigheid gelezen, zooals men van den ingeschonken Champagne althans den schuim haastig pleegt af te drinken⁽¹⁾.’ Elders schertst hij ondeugend⁽²⁾ in zijn vertrouwelijk gekeuvel met zijne ouders: ‘De heer van Heusde⁽³⁾ heeft mij een dik boek toegezonden, dat hij geschreven heeft over den aard en de strekking van het hooger onderwijs. Dat geschrift is, mijns inziens, eene mislukte naäping der Platonische samenspraken en komt van den beginne ten einde toe op een ondragelijk geleuter en oudewijvengebabbel neer. Enkele goede gedachten zwemmen daar in een oceaan van loci communes en van nietsbeduidende aanmerkingen. Zoo het der moeite waard was om van dat alles iets te schrijven, zulks had op 16 bladzijden dan kunnen gezegd worden, en het behelst er bij de 400. Gij zult evenwel zien, zoo ik me niet zeer bedrieg, dat men in Holland gansch verrukt en opgetogen over dit eindelooze gewauwel zal wezen en hetzelve als een meesterwerk onzer eeuw, als een bijbel van wijsheid prijzen en

(1) Brieven, uitg. door Groen, blz. 3.

(2) In eenen brief uit Gent van 18 Juni 1829.

(3) De bekende Utrechtsche hoogleeraar.

[p. 422]

verheffen zal. Waarlijk, het is geene aanmoediging om iets zakelijks en goeds te zeggen, wanneer degenen, voor welke men schrijft, nog zoo weinig de tarwe van het kaf verstaan te onderscheiden.’

Dat belet hem niet hard en lustig te werken, soms zoo hard, dat hij zijne wandelingen verwaarloost, geenen avond te missen heeft, zijne vriendschappelijke betrekkingen verzuimt en alle briefwisseling hem een lastpost is. Hij doceert nieuwe en zware vakken. Hij is de raadsman en de wetenschappelijke leider van eenige begaafde studenten, die hij na hunne promotie aan de Regeering warm aanbeveelt. Hij schrijft in geleerde tijdschriften, wijst met scherpen blik den rechten weg aan tot heropbeuring van de studie der vaderlandsche geschiedenis en maakt zijne eigenaardige beschouwingen kond over het brandend vraagstuk van het hooger en lager onderwijs. Ofschoon de jongste onder zijne ambtgenooten, schijnt hij reeds de Faculteit der letteren te beheerschen: hij voert de pen in een gemeenschappelijk gewichtig advies over de hervormingen, die in voorbereiding zijn en die hij met zijne grondige kennis der Duitsche hoogescholen zoo scherp toelicht en afbakent. Maar voor zijne oppervlakkige Vlaamsche studenten is hij nog niet veel meer dan ‘een mager, stijf, zorgvuldig gekleed Hollandsch heertje, dat zeer afgetrokken leeft en het grootste gedeelte zijner dagen op zijne studiekamer doorbrengt’ om zijne lessen ‘door en door geleerd, wel bestudeerd, correct voor te dragen.’ En, wanneer ten slotte het onweder der Belgische Omwenteling dreigend in de schijnbaar zoo zonnige lucht van het zelfvoldane koninkrijk der Nederlanden losbreekt, schoudert hij het geweer en gaat hij vastberaden kalm de wacht optrekken tot handhaving der bedreigde orde, of zit hij op zijne studeerkamer, aan de achtervensters van zijn huis in de Oudburg, zijne krachtige vaderlandslievende pamfletten te schrijven, onbewogen en ongestoord gelijk de traagvloeiende kalme waters der Lei, die onder zijn raam stroomen naar de Schelde en verderop naar het trouw gebleven Zeeland en naar de zee van Nederland. In den geleerde ontwaakt aldus te Gent de

[p. 423]

Staatsman, dank zij de nijpende rampen, die het vaderland onverwachts komen teisteren.

Te Gent was hij in Juli 1825 als een onbekend professor aangekomen. Te Leiden trad hij in 1830 de Sleutelstad binnen, toegerust met al de sluimerende krachten van den ontzagwekkenden hoogleeraar en van den toekomstigen Minister van Koning Willem III.

Aanvulling.

De hoofdstukken over Thorbecke's studentenjaren en over zijn privaat-docentschap in Duitschland waren reeds afgedrukt, toen ik in de papieren van zijnen Amsterdamschen leermeester David van Lennep⁽¹⁾ nog eenige brieven vond, waaruit een en ander tot aanvulling kan gebruikt worden.

Den 2 Januari 1818 - Thorbecke was destijds op eenige dagen na 20 jaar oud - schreef zijn vader aan Prof. van Lennep uit Zwolle eenen brief overvloeiend van geluk over de bekroning van zijnen zoon in den academischen wedstrijd en tevens overvloeiend van erkentelijkheid voor den hoogleeraar wegens zijne ‘zeer welwillende en gunstige medewerking ter beschaving en ontwikkeling’ van den jongen Thorbecke, die zijnen vader niet te vergeefs gevraagd had om, een jaar langer dan te voren het plan was geweest, onder Prof. van Lennep's leerlingen te mogen blijven. ‘Met het grootste genoegen - schrijft de gelukkige vader - gaf ik mijne toestemming tot dien schoonen wensch, en thans genieten wij daarvan eene zoo hoogst aangename voldoening, dat ik mij niet in staat gevoel om de gewaarwordingen van mijnen eerbied en van mijne dankbaarheid te uiten voor al hetgeen ik gevoel.’

En als de jonge Thorbecke te Leiden is gaan studeeren, schrijft hij aan zijnen Amsterdamschen leermeester een reeks brieven, die denzelfden geest ademen⁽²⁾. Den 22 Februari 1819 drukt hij zich uit als volgt: ‘Mijne betrekking tot UWE, gedurende den tijd mijner studie aan het Athenaeum (van Amsterdam) en hetgeen ik

(1) Die papieren bevinden zich in bruikleen op het Algemeen Nederlandsch Rijksarchief te 's Gravenhage. Ik betuig hier den heer Dr. H.T. Colenbrander mijnen dank voor zijne hulpvaardigheid te dier gelegenheid.

(2) Die brieven vangen aan met de geijkte titulatuur van den tijd: Wel Edel Hooggeleerde Heer! dadelijk gevolgd door de woorden: Innig (of Zeer) vereerde Leeraar!

[p. 424]

aan UWE verschuldigd ben, staan met erkentelijk aandenken in mijn hart gegrift.’ In November 1819 raadpleegt hij Prof. van Lennep over het plan zijner doctorsdissertatie De Asinio Pollione, waar hij vlijtig aan bezig was. In April 1820 vraagt hij hem een exemplaar van den Seneca Rhetor van Gronovius ter leen. Den 2 Juni 1820, op den vooravond zijner promotie, vraagt hij aan Prof. van Lennep verlof om hem zijn Leidsch academisch proefschrift te mogen opdragen: ‘Aan UE. Hoogg. mijnen ouden zeer vereerden leermeester wenschte ik mijne dissertatie in de eerste plaats op te dragen; welk bewijs van innige erkentelijkheid ik hoop, dat UE. Hoogg. niet zult weigeren van UWE. Hoogg. vorigen leerling aan te nemen, die met hartelijk gevoel het aandenken blijft bewaren der groote verplichtingen, waardoor hij aan UE. Hoogg. verbonden is. Mij zeker kan niets aangenamer zijn, dan UE. Hoogg. van deze mijne standvastige gezindheid eenig blijk, hoe gering hetzelve ook zij, te kunnen geven⁽¹⁾.’

En, toen Thorbecke twee jaar later, na de mislukking van een professoraat te Leiden, naar Duitschland vertrekt om er zijn geluk als privaat-docent te gaan beproeven, schrijft hij uit Zwolle, den 27 Augustus 1822, aan Prof. van Lennep den volgenden belangrijken brief over zijne plannen en vooruitzichten:

WelEdel Hooggeleerde Heer!

Ik stel niet uit UWE. Hoogg. kennis te geven van hetgeen omtrent mijne toekomstige werkzaamheden en bestemming voorloopig is beslist. Daar mijne omstandigheden mij niet gedogen onafhankelijk te leven, zoo heb ik reeds sedert eenigen tijd naar eene aanstelling moeten uitzien. Intusschen bestond er bij mijne terugkomst geene vacature, evenmin als die er nu bestaat, en de Regeering kan derhalve bij de meeste genegenheid mij te plaatsen, wellicht niet gerekend worden daartoe in staat te zijn. Sedert bevond ik mij te Zwolle, verder verwijderd van hulpmiddelen en mededeeling ten opzichte mijner studiën dan deze vorderen; en, daar de noodwendigheid van te moeten bestaan geen uitstel of keus lijdt, zoo werd ik gedwongen op eene geenszins voorziene of gewenschte wijze voor de gegeven omstandigheden, die het niet aan mij stond te veranderen, onder te doen.

Daartoe zag ik geen ander middel als eene vrijwillige ballingschap, gedurende welke ik zou trachten aan eene der Duitsche hoogescholen

(1) Uit eenen brief van Thorbecke aan Prof. van Lennep (van 20 Juni 1820), waarbij hij hem een ex. zijner afgedrukte dissertatie zond, vernemen wij, dat zijne promotie eenige dagen moest uitgesteld worden wegens “eene hevige koorts”, die hem aangetast had. Den datum der promotie, op den titel der dissertatie vermeld, noemt hij derhalve valsch.

[p. 425]

gelijkelijk te leeren en te leven. Ik stond tusschen Heidelberg en Giessen, maar bepaalde mij tot de laatste, waar men mij gedurende mijn kort verblijf voorgesteld had, of ik voor de vervulling van een toen opengevallen professoraat in de philosophie wilde in aanmerking komen. Hetgeen ik destijds buiten alle beraad rekende, stellende het vaderland boven alle andere streken, waar ik zou wenschen te leven en te werken, en op geenerhande wijze de verbintenis met onze Regeering, waaraan ik zooveel verplicht was, willende verzaken. Die post sedert vervuld zijnde, bleef er over als gewoon docent de kans te beproeven, waartoe men mij ook vanwege het Gouvernement van Hessen-Darmstadt de beste uitzichten geopend heeft; en, terwijl men het liefst wenscht, dat ik de algemeene geschiedenis en die der philosophie aanvatte, zoodat ik in deze zaken de proef van mijne krachten kon nemen.

Het is onnoodig te zeggen, dat ik met leedwezen tot het verlaten van het vaderland besluit, en verwijderd, gaarne zou terugkeeren, indien de gelegenheid medebrengt, dat ik geoordeeld worde er werkzaam te kunnen zijn. Hetgeen ik aan onze Regeering verschuldigd ben, blijft zoowel te Giessen als elders op mij rusten, en de aangewezen aanleiding daaraan te kunnen voldoen, zal mij overal even welkom zijn.

Deze is de toedracht der zaak, waarvan ik aan Z.E. den Minister Falck en den heer Kemper kennis heb gegeven, en welke ik UWE. Hoogg. rond en eenvoudig wilde mededeelen, tot overtuiging, dat geene willekeur of andere drijfveeren als de noodzakelijkheid zelve, mij hebben bewogen dezen weg in te slaan, dien ik minder dan iemand onder de mogelijke geacht had.

Ik denk tegen het eind der aanstaande maand te vertrekken, en hoop, dat UWE. H. mij ten allen tijde dat vertrouwen en die genegenheid blijft bewaren, waarin ik mij voortdurend met den meesten ijver aanbeveel.

Met hoogachting en vereering,

WelEdele, Hooggeleerde Heer,

UWEd. Hoogg. toegedane dienaar

J.R. Thorbecke.

Zwolle, den 27 Augustus 22.

Dit zoo bezadigd schrijven van den jongen Thorbecke aan zijnen geliefden Amsterdamschen leermeester werpt een verrassend licht over den gemoedstoestand, waarin hij verkeerde op het voor hem zoo beslissend oogenblik, dat hij op den drempel stond van eene niet al te rooskleurige loopbaan als onvermogend docent in den vreemde.

Paul Fredericq.