De Vlaamsche Gids. Jaargang 1

[p. 179]

Nederlandsche Letteren.

't Bedrijf van den Kwade. H. Teirlinck, (Van Dishoeck-Bussum). - De Doolaar en de weidsche Stad. L. Baekelmans, (Pieterse-Wageningen).

Na de lezing van 't Bedrijf van den Kwade zagen wij H. Teirlinck's talent vóór ons als een heerlijk groeienden, levenskrachtigen boom. In de Wonderbare Wereld schoten weelderige loten op vol blijde beloften, in Het stille Gesternte tierden zij met overvloedige groeikracht ietwat ordeloos, warrig op, in 't Bedrijf van den Kwade is er licht en lucht om den groei gekomen en de vaardige hand van den snoeier heeft uitgetakt en -gehakt, zoodat de boom zich in zijne kracht en schoonheid harmonisch ontwikkelt. Die gulle groei van Teirlinck's talent, die stijging in het gehalte zijner werken is voor het letterlievende Vlaanderen een reden tot vreugde.

Na de eigenaardige schetsen der Wonderbare Wereld, waarin Teirlinck zijn oorspronkelijken kijk op de dingen, zijn scherpzinnig doorblikken der zielsaandoeningen en vooral zijn ongewonen zin voor het schilderachtige treffend veropenbaarde, stelde men de vraag: zal die mild begunstigde ons met al zijn gaven nu meer dan schetsen geven kunnen, zal hij onze schaars bedeelde romanlitteratuur verrijken? En dan kwam Het stille Gesternte daar verblijdend gunstig op antwoorden. Teirlinck had de kracht om zwaarder vracht te torschen en meer dan schetsen en novellen aan te dragen. Hij zag van het leven meer dan hier en daar een hoekje, meer dan hier en daar een individu; hij voelde welke tochten door de massa voeren; hij zag op breeder schaal de tragische botsing van verlangen en drift; hij kon een roman schrijven. In dit werk liet Teirlinck zich echter nog verleiden door zijn kwistig talent. Te kust en te keur strooide hij in zijn verhaal bij volle grepen allerlei bijzonderheden rond, op zich zelf wel in hooge maat artistiek, doch overbodig in het geheel. Waar één beschrijving of één verhaal de noodige stemming voldoende gaf, kregen wij er twee en soms drie. Teirlinck gaf ons des Guten zuviel.

Tal van bladzijden uit Het stille Gesternte kwamen ons dan ook voor als kunstig gesneden of gebeitelde torso's, die echter in de harmonische ineenstrengeling van het gebouw geen rol te vervullen hadden.

't Bedrijf van den Kwade leert ons nu, dat Teirlinck niets van zijn vroegere gaven verloor en de kracht der zelfbeheersching er bij verworven

[p. 180]

heeft. Rechtstreeks gaat hij thans op zijn doel af, het is uit met het lanterfanten onderweg. Zijn werk maakt den indruk eener ondeelbare eenheid.

Het onderwerp van 't Bedrijf van den Kwade is ook van aard om ons meer en meer eerbied voor Teirlinck's talent in te boezemen. In zijn vroegere werken had hij ons nagenoeg uitsluitend op den buiten gebracht en alleen landelijke menschen en toestanden geschilderd. Niemand zou het hem kwalijk genomen hebben, zoo hij daarmee voortgegaan was. Dankbaar moeten wij aanvaarden wat een kunstenaar in zijn innerlijkste wezen koestert en ons dan te genieten geeft. Kinderlijk ware het te zeggen: hij deed beter met ons eens van andere menschen dan boeren te spreken! Niettemin verkwikt het ons in 't Bedrijf van den Kwade vast te stellen, dat Teirlinck even talentvol, even schilderachtig en boeiend weet te schrijven over de bewoners eener groote wereldstad als over zijne geliefde boeren van Zuid-Vlaanderen. Voor Teirlinck zelf is dat een bewijs van kracht, immers den waren kunstenaar mag niets wat menschelijk is vreemd zijn; - voor ons Vlamingen is het een verheugend verschijnsel, want nu onze jongere letterkunde bepaald in het teeken der landelijke verhalen staat, doet het goed te zien, dat een der allerbesten onder onze jongeren zoo heerlijk over het grootsteedsche leven weet te spreken.

Teirlinck, die te Brussel leeft, kent zijn groote stad door en door. Ook geeft hij als achtergrond voor de handelingen zijner personages een levendige schildering van het Brusselsche volksleven met verkiezingsoptochten, marktbeweging, achterbuurtdrukte, enz. Het komt ons echter voor, dat deze achtergrond in de tweede helft van het boek niet zoo stelselmatig volgehouden werd als in de eerste helft. Het individueel drama der hoofdpersonages staat hier meer buiten het verband van het stadsleven.

Totnogtoe werden Teirlinck's werken nagenoeg uitsluitend beheerscht door een zeker mysticisme, een werking van verborgen krachten, van het ‘wonderbare’, - thans zijn de drijfveeren der handeling van minder geheimzinnigen om niet te zeggen van meer menschelijken aard. Vrekkigheid, schraapzucht, zinnelijke drift liggen thans vooral op den hartsbodem der personages en zijn de drijvende krachten hunner handelingen. De ‘Kwade’, wiens bedrijf ontvouwd wordt in het boek, is de machtige tocht van Goedele's bloeiend, jeugdig en genotbegeerig lichaam, die haar verwijdert van den weeken Vrebos, welke zonder hevige hartstochten als het ware alleen naar den geest leeft, en haar werpt in de armen van den krachtigen, mooien Ameye. De ‘Kwade’ is de zinnelijke hartstocht, die Goedele, even als haar broeder Romaan, alle banden der maatschappelijke conventie doet breken. Wellicht is de ‘Kwade’ in den geest van den schrijver een tweeledig concept, dat naast den zinnelijken trek der kinderen ook de schraapzucht en de vrekkigheid der

[p. 181]

moeder, Mevr. Wilder, omvat. Wat er ook van zij, de drijvende krachten van dezen roman zijn van minder mysterieuze orde dan die van Het stille Gesternte.

Het is ons in dit praatje niet te doen om eene ontleding van Teirlinck's jongste boek te maken. Alleenlijk wilden wij even aanstippen welke beteekenis het heeft in de evolutie van het mooie talent des schrijvers.

Laten wij evenwel nog eenige uitmuntende hoedanigheden van dit boek aanstippen.

De karakterteekening van Mevr. Wilder, de hartelooze, wilskrachtige moeder, en van Vader Derboven, den oud-Noordzeevisscher, wiens rijkdom een geheimzinnig, vermoedelijk misdadig uitgangspunt heeft, behoort tot het beste, dat wij ooit in dezen aard van eenig Vlaamsch schrijver kregen. Deze twee typen doen denken aan de beste karakterontledingen van Balzac. Het beeld van den half suffenden Albien Wilder is ook heel flink werk. Onder de glanspunten van dit boek, vermelden wij nog het hoofdstuk, waarin ons de ziekte en de dood van Romaan's kindje beschreven worden. Een hooge lyrische toon trilt in verscheidene bladzijden, waarin Goedele in haar samenzijn met Ameye geschilderd wordt. (Die heerlijke wandeling naar buiten b.v.!)

_* * _*

Lod. Baekelmans schonk ons in De Doolaar en de weidsche Stad het eerste deel van een ontworpen cyclus Het Hommelnest, waarin het machtige leven onzer Vlaamsche handelsmetropool zou weerspiegeld worden. Gaven Baekelmans zelf en sommige andere Vlaamsche schrijvers (wij noemen maar E. de Bom en zijn flink verhaal Wrakken) ons al vroeger getrouwe en aangrijpende schetsen van het Antwerpsche volksleven, tot nogtoe had het geen enkel gewaagd om ons in een uitgebreiden roman, laat staan in een romancyclus à la Rougeon Macquart, de ziel van het moderne Carthago te ontvouwen. Baekelmans meent in zich de kracht te gevoelen om zulk grootsch werk uit te voeren. Wat het ontworpen gewrocht worden zal, kan niemand voorspellen, doch wie Uit Grauwe Nevels en andere schetsen van den schrijver en vooral den Doolaar, dit eerste deel van den aangekondigden cyclus, las, zal wel eenig gegrond vertrouwen hebben in den eventuëelen, bevredigenden uitslag van het breeddrachtig ontwerp.

De Doolaar laat ons reeds vermoeden dat Het Hommelnest tot een cyclus in den echten zin van het woord zal groeien, dit is een vast aaneengeschakeld geheel, waarvan ieder afzonderlijk deel de voortzetting van het voorgaande zijn zal, en waarin een voorop aangelegd plan, door de verschillende deelen heen nagestreefd zal worden.

In dit boek wordt verhaald hoe Lieven van den Bergh, een kerngezonde, eerlijke boerenjongen, even als zooveel andere kinderen van het

[p. 182]

Vlaandersche en Brabantsche platteland naar Antwerpen aangelokt wordt en welke aandoeningen hem daar treffen. Overspel, zelfzucht, ongeloof, ellende, bitterder dan op den buiten, zijn de ervaringen die er aan zijn deugd en eerlijkheid komen tornen en hem de groote stad als een Sodoma van verderf doen beschouwen. Lieven zelf dompelt in ellende en juist op dat critische oogenblik, nadat hij nog met verontwaardiging een voorstel tot diefstal met manslag van de hand heeft gewezen, eindigt Baekelmans zijn verhaal, ons natuurlijk het vervolg van Lieven's wedervaren voor een volgend deel schuldig blijvend.

De groote verdienste van De Doolaar ligt in de breedgeborstelde schildering van het uiterlijke stadsleven. Er ligt blijk van een onloochenbaar machtig talent in fragmenten als de Antwerpsche kermis, de bijeenkomst van het Leger des Heils, den lijdensgang der Werkeloozen ten gevolge van het dichtvriezen der Schelde, enz. Baekelmans weet ook op zeer artistieke wijze volksche zegswijzen, verhalen en gebruiken in zijn werk te vlechten. In dit opzicht is het verhaal van den Christus der Dokwerkers eene hoogst eigenaardige brok.

S.