Vestdijkkroniek. Jaargang 2010

[p. 47]

Wilbert van Walstijn
Nabeschouwing: had Vestdijk gelijk?

Tot twee keer toe is Vestdijk erin geslaagd deskundigen massaal tegen zich in het harnas te jagen! Beide keren gebeurt dat rond essays van Vestdijk: eerst vallen deskundigen over hem heen als hij zijn visie over religie geeft, later worden zijn musicologische opstellen onderwerp van spot en hoon. Deskundigen polemiseren om hun autoriteit en status in stand te houden. Voor de onderbouwing van dit standpunt, kan men terecht bij Hans van de Breevaart in zijn proefschrift over de polemiek die De toekomst der religie teweegbracht. Latere interpretaties van Vestdijks omstreden essays zijn vaak positiever.

Voor wat de veranderde receptie van Vestdijks muziekopstellen betreft, leze men bijvoorbeeld Het dilettantenmasker afgelegd; Vestdijk en de muziek van Emanuel Overbeeke (1991). Hierin citeert Overbeeke niemand minder dan Bernard Haitink die zegt veel aan Vestdijks opstellen over Mahler gehad te hebben. In het honderdste geboortejaar van Vestdijk bekent ook de componist/musicoloog Marius Flothuis in zijn lezing Vestdijks geschriften over muziek (1998), dat ‘de geschriften van Vestdijk [...] afwisselend bewondering en verwondering wekken. De bewondering kan soms tot geestdrift uitgroeien’.

Direct na de verschijning van TdR waren het vooral protestantse theologen die over de schrijver zijn heen gevallen. Het zal te maken hebben met zijn beschuldiging dat het christendom en vooral het protestantisme verantwoordelijk zijn voor de maatschappelijke en culturele desintegratie die Vestdijk ontwaarde.

Uit de bijdragen verzameld in dit themanummer, blijkt dat de receptie van Vestdijks visie op het fenomeen religie begripvoller is geworden. Tijdens het symposium op 31 oktober vroeg een bezoeker zich zelfs af of het niet allemaal ‘te lief’ aan het worden is. Van de Coevering kan zich daar wel in vinden en bezorgt de lezer een tegenwicht met zijn fragmentkeuze. Niet dat er geen kritiek naar voren kwam, want die was er nog steeds en wel in die mate dat naast ‘het gelijk’ ook ‘het ongelijk’ van Vestdijk duidelijk gehoord is.

Zo is in de discussie gewezen op de ‘blinde vlek’ van Vestdijk door het ontbreken van een visie op de islam, te meer omdat Vestdijk met zijn ‘scheepsartsreis’ naar Indonesië deze wereldgodsdienst direct onder ogen heeft gehad. Hierbij kan echter de kanttekening worden gemaakt, dat Vestdijk voor het uitschrijven van zijn ‘droombeeld’ in toekomstige mogelijkheden de islam helemaal niet nodig had, omdat het hem te doen was drie prototypen van religies te vergelijken. Over de islam was Vestdijk als metafysische religie waarschijnlijk niet tot andere oordelen gekomen dan over het christendom; zeker niet wat de intolerantie betreft.

[p. 48]

Gelijk of ongelijk ...in elk geval actueel!

Ondanks bezwaren die ik ook zelf tegen TdR heb, vind ik de visie van Vestdijk nog altijd actueel. Met Becker voel ik mee als hij verzucht: ‘Ik geef het je te doen!’. Vestdijk heeft goed de aantrekkingskracht van een religie-zonder-God voor de moderne mens voorzien. Meer in het bijzonder wees Van de Breevaart tijdens het symposium op de afkeer van Vestdijk van het zoenoffer van Christus. Hiertegen had Vestdijk vooral een moreel bezwaar. Vestdijk kreeg steeds meer moeite met de persoonlijke God van het christendom en hiermee liep hij vooruit op het grote theologische debat dat direct na de Tweede Wereldoorlog losbrak: Hoe te geloven na Auswitsch? Het antwoord van sommige theologen luidde: ‘God-is-dood.’

Ook voorzag hij dat ondanks latere verschijnselen als ontkerkelijking en secularisering, religie niet zal verdwijnen. Religie is bij hem niet zoals bij Freud, een illusie, noch een ontwikkelingsstoornis. Wel beschouwde hij de metafysische projectie in een God als een belemmering voor volwassenwording. Niettemin zag hij religie als een duurzaam, ‘onuitroeibaar’ en gelukzoekend verschijnsel, ver voordat onderzoekers claimen in 's mensen hersenen een ‘Godspot’ te hebben gevonden dat in een evolutionair proces is opgenomen.

Waar Vestdijk spreekt over meer mystiekintrospectieve vormen van religie, herkent de eenentwintigste eeuwer deze in meer of minder in de mode geraakte verschijnselen als ‘ietsisme’, ‘spiritualiteit’, ‘new age’ en ‘soloreligiositeit’. Allemaal stromingen die toch nog belijden dat er wél meer is dan alleen de tastbare werkelijkheid, maar het meerdere niet zondermeer in een persoonlijke God overleveren. Maar geldt hier niet, evenals voor veel westerse aanhangers van het boeddhisme, de vraag in hoeverre het hier om ‘hun’ religie, dan wel om een in zwang gekomen leefstijl gaat? Van (institutionele) binding, of van ‘totaliteit’ (Vestdijks term) is veelal weinig sprake.

De conclusie mag zijn dat religie in transitie is en stellig meer is geïndividualiseerd. Het is minder een projectie en meer een eigen keuze, gebaseerd op introspectie. Die conclusie is bepaald niet in strijd met TdR, waarin Vestdijk betoogde dat de mens er niet is om een opperwezen te dienen, maar vooral om zichzelf onder ogen te zien. Deze ontwikkeling verklaart ook de paradoxale bevinding van onderzoekers: hoewel er minder kerkelijken zijn, zijn er meer kerkgenootschappen! De Nijmeegse cultuur- en godsdienstpsycholoog Jacques Janssen formuleert in zijn afscheidscollege The Disappearing Object Phenomenon (Radboud Universiteit, 27-03-2009) de conclusie: ‘dat de religie niet verdwijnt maar op andere wijzen voortbestaat, in tal van hoogstpersoonlijke en soms merkwaardige varianten’. Janssen haalt hierbij Chateaubriand aan die gezegd moet hebben dat mensen die niet meer in God geloven, geneigd zijn in alles te geloven.

De filosoof Coen Simon wijst ook op dit bijproduct van individualisering van religie: de reli-markt wordt steeds bonter, waar ‘niets te gek is’. Volgens Simon: ‘...moest vroeger iedereen hetzelfde geloven. Nu mag iedereen het allemaal zelf weten. Dat lijkt heel wat, maar individuele spiritualiteit is even betekenisloos als iedereen zijn eigen taal: niemand verstaat elkaar’ (NRC Handelsblad 1-11-2008). Hij ziet in de zoektocht naar ons zelf geen plek voor anderen: ‘Hippe spiritualiteit maakt ons tot ego-goden’ en ‘De grens tussen spiritueel en narcistisch is dun’.

Als dit zo is, kan het geen toeval zijn dat Vestdijk tot drie keer toe het narcisme in gedichten diepgaand in beschouwing heeft genomen: Narcissis, Narkissos en De bron. In Narkissos dicht Vestdijk:

[p. 49]

vlnr Hoogerwerf, Goedegebuure, Van de Breevaart, Van de Coevering

Holoogig spiegelbeeld van 't groot verdwazen...
Zijn wij dit zelf? Is het een ander niet
die ons zo duldloos toelonkt uit het riet
Als waaz'ge deelgenoot van onze extase?

Vestdijk spreekt in TdR over ‘zelfvergoddelijking’ en
‘zelfontplooiing’. In zijn romans De Vuuraanbidders en
Het proces van meester Eckhart werkt hij uit hoe de mens
gelijke aan God kan worden door zijn eigen geweten
te volgen.

Vestdijk heeft ook ongelijk! Niet alleen kan hier op de verbreiding van de islam worden gewezen als prototype van een metafysische godsdienst; ook het scenario waarin de sociale religie de overhand krijgt op de metafysische religie is met de teloorgang van het communisme en het socialisme, als garanties voor ‘collectivistische tendenzen’, niet verwerkelijkt. Hoogerwerf nuanceerde dit in zijn voordracht nog door te wijzen op de ontwikkeling van dogmatiek naar ethiek binnen het christendom zelf. Een verdere evolutie van het christendom in een socialer variant was volgens Vestdijk wel weer een mogelijk scenario.

Vestdijk heeft het ook bij het verkeerde eind gehad voor zover hij de toenemende rationalisering en vooruitgang van wetenschappelijke kennis ten koste bracht van een geloof in een metafysische werkelijkheid. Harry Mulisch vatte deze visie ooit als volgt samen: ‘Elke auto die erbij komt, is een schep zand op het graf van God’. Vestdijk en Mulisch focussen zich op een persoonlijke God, maar Chateaubriand voorzag al dat verwerping van dit dogma niet per se tot verlies aan geloof in andere hogere machten hoeft te leiden.

Hoogerwerf ging zelfs nog een stap verder door te wijzen op ‘de behoefte aan personificatie’ die er toe zal bijdragen dat mensen een geloof in een persoonlijke God blijven behouden, zoals zij ook behoefte hebben aan een Koningin of een President.

Hier doet zich voor mij een van de grote raadselen voor van Vestdijk: hoe is het mogelijk dat de kunstenaar die tot een groot schrijver uitgroeit en in zijn werk als het ware leeft van het projecteren, in TdR zo zeer afrekent met ‘de projectie’ als menselijke behoefte? Te meer nog omdat zijn uitgangspunt voor dit essay

[p. 50]

psychologisch en niet theologisch was!

Het blijft merkwaardig dat Vestdijk in TdR de positieve kanten van de projectie, bijvoorbeeld in de vorm van personificatie en identificatie, niet naar voren heeft gebracht. Waarschijnlijk komt dat omdat Vestdijk slechts verdeeldheid en gespletenheid zag (zoals in de twee naturenleer over Christus als Godmens), waar in de volksdevotie juist eenheid werd beleefd in mystieke rituelen. Vestdijk heeft ondanks zijn ‘verstehende’ psychologische benadering, weinig oog gehad voor de beleving van religie, i.c. van het christendom.

Een andere verklaring is dat Vestdijk, zoals hij in 1956 zelf opmerkte, ‘verzuimde het begrip projectie te toetsen aan het tegenbegrip "introjectie". [...] De projectie van een vaderfiguur tot God vindt haar pendant in de introjectie van de vaderfiguur tot de stem van het geweten’ (S. Vestdijk: ‘Projectie en introjectie’, Critisch Bulletin, 23ste jrg., oktober 1956). Deze toetsing zou mogelijk tot een milder oordeel hebben geleid over de religieuze projectie.

Product van persoonlijke problematiek

De oplossing van mijn raadsel moet waarschijnlijk meer gezocht worden in het persoonlijke karakter of het grote persoonlijk engagement waarmee TdR is geschreven. Dit aspect is tijdens het symposium niet uitgebreid besproken. Het is immers eigen aan het essayistische genre.

Toch raakte Goedegebuure in zijn bijdrage deze kwestie aan met zijn vraag of het allemaal ‘geen Spielerei’ voor Vestdijk is geweest? Gerard Reve speelde al - meer of minder serieus - met de persoonlijke religieuze behoeften van Vestdijk, mogelijk met zijn katholieke flirt. En had hij na zijn internering niet met heimwee gesproken over de besloten mannengemeenschap in Michielsgestel en gezegd: ‘Er is veel van een

Wilbert van Walstijn

kloosterling in mij.’ Is dit alles ernst, spel of druk der omstandigheden?

Vele auteurs die TdR van Vestdijk hebben besproken, wijzen op het ‘persoonlijk karakter’ ervan. Fokke Sierskma heeft dat gedaan, maar ook Paul Rodenko, Martin Hartkamp en Rob Schouten zijn er uitvoeriger op ingegaan.

Sierksma situeert het persoonlijke karakter vooral bij de passages over het metafysische type: ogenschijnlijk gaat het over het christendom, ‘maar in Vestdijks boek proeft men steeds weer het calvinisme...’ Dit wijst al op een "persoonlijke" kant van deze overigens objectiverende studie’ (Tussen twee vuren, 1979). Ten Boom spreekt elders in dit blad zelfs over Vestdijk als ‘calvinist pur sang’.

Volgens Rodenko moést de anders zo ‘onpersoonlijke Vestdijk’ dit boek wel schrijven, getuige de passages waarin hij over zijn eigen jongelingsjaren en de persoonlijke gezindheid van zijn ouders komt te spreken (‘Democratie en religie’, Podium, 17 oktober 1948).

[p. 51]

In het artikel van Schouten is een verband gelegd met Vestdijks persoonlijke worsteling met het bestaan, waarin hij gedoemd was tot ‘eindeloze introspectie’ door zijn steeds terugkerende depressies.

Hartkamp is waarschijnlijk het meest uitgesproken in zijn duiding van het persoonlijke karakter van TdR (‘De schrijver achter de religie’, Vestdijkkroniek, nr. 30). Hij herleidt Vestdijks grief tegen een God die niets of niemand naast zich duldt, tot ‘een familiedrama’. Het persoonlijke karakter schuilt niet in Vestdijks theologische bespiegelingen, maar in de ‘vader-moeder-zoon-problematiek’.

Mij is opgevallen dat Vestdijk in zijn essay De leugen is onze moeder (1965) over de ‘metafysische leugen’ nogal wat gas heeft terug genomen in vergelijking met de TdR. Weliswaar beschouwt Vestdijk een bovenzinnelijke werkelijkheid nog steeds als ‘een onding’ waar hij niet tegen kan, maar hij sluit zijn essay in een nostalgische sfeer af: ‘Misschien denk ik nog eens met heimwee terug aan de eeuwen toen de waardigste gedaante van onze Moeder de Leugen die der metafysische religie was. Voor de vervulling van zijn wensen moet men altijd betalen.’ Daarvoor al had Vestdijk in cursief de conclusie getrokken: ‘de metafysische leugen is de enige leugen, die niet weerlegd kan worden.’

Enkele jaren later heeft Vestdijk de mogelijkheid van het bestaan van een persoonlijke God nog een keer onder woorden gebracht in de brief die hij op 1 augustus 1969 aan Geert Lubberhuizen schreef. Sprekend over de onverwachte terugkeer van een zware depressie in mei van dat jaar (de roman over Meester Eckhart is even daarvoor in spoed afgerond) komt Vestdijk te spreken over ‘Gods hand’ en laat hij zijn uitgever weten: ‘... want om eerlijk te zijn, er zijn heus wel momenten geweest, dat men tot God gebeden heeft: rotzak als je bestaat, neem dan deze zwijnerij van mij af.’ (brief opgenomen in De Persconferentie).

Dit alles bevestigt m.i. de lezing van de hierboven genoemde auteurs die op het persoonlijke karakter van TdR zijn ingegaan. Dat daarbij Vestdijks opvoeding een rol heeft gespeeld is zeer aannemelijk, omdat zijn jeugdherinneringen een rijke bron voor zijn literaire kunst is gebleken. Rob Schouten wijst op ‘eindeloze introspectie’ waaraan Vestdijk ondermeer door zijn depressies was blootgesteld. Toch zag hij liever dat de mens zich zelf onder ogen zag, dan dat de mens een God zou dienen. Om zijn religieuze behoeften te bevredigen, kon de mens ook op zoek gaan bij andere religies en daar leentjebuur spelen om zo zijn eigen levensbeschouwelijke overtuiging samen te stellen.

Godsdienstwetenschappers hebben deze voorkeur nu van een etiket voorzien: ‘zoekreligiositeit’ naar de Amerikaanse psycholoog Batson die moderne religiositeit karakteriseerde als: ‘Quest is best’. Hoogerwerf gebruikt een ander label dat meer aansluit bij het resultaat van het zoeken: meervoudige religiositeit. Beide lijken me goed van toepassing op Vestdijk: hij heeft met TdR de religie niet van zich afgeschreven, maar het heeft hem altijd bezig gehouden tot aan zijn laatste voltooide roman toe en waarvan de opzet grootser was gedacht dan hij kon voltooien: Het proces van Meester Eckhart.

Met deze roman - door Hazeu in zijn biografie als ‘zijn testament’ betiteld - sloot Vestdijk in zekere zin zijn schrijversloopbaan in pantheïstische, maar geenszins in atheïstische stijl af! Of dit ook gezegd kan worden van de persoon Vestdijk hangt af van waar men staat in het vraagstuk over het autonome karakter van de literatuur.