Vestdijkkroniek. Jaargang 2008

[p. 41]

Een onmogelijke misdaadroman over een onmogelijke moord
René Appel

[p. 42]

In Het gebergte; de 52 romans van Vestdijk begint H. Brandt Corstius zijn bijdrage over De onmogelijk moord (1966) met de vraag ‘Is dit de slechtste Vestdijk?’, waarbij ‘de slechtste’ natuurlijk nog altijd een uitstekend boek kan zijn. Wat mij betreft is het op z'n minst een interessant verhaal, alleen al vanwege het feit dat de hoofdpersoon een schrijver is, die begint of wil beginnen aan het schrijven van een nieuw boek. Hieronder zal ik een (korte) analyse geven van deze toch mogelijk gebleken roman, waarbij ik de lezer er op voorhand voor wil waarschuwen dat ik bepaald niet hoor dat de bijzondere en misschien wel met uitsterven bedreigde soort van de Vestdijkkenner.

De titel

Opvallend is natuurlijk al het lidwoord de in De onmogelijke moord, omdat een hier meer voor de hand lijkt te liggen. Volgens mij moeten we hier niet denken aan het bepaalde lidwoord de, dat zou wijzen op een specifieke moord, maar aan het generieke lidwoord de, zoals in ‘De dinosaurus is uitgestorven’; het gaat om ‘de onmogelijke moord’ in het algemeen. Verder kunnen we ons het hoofd breken over het woord ‘onmogelijk’. De Grote Van Dale geeft drie betekenissen:

niet kunnende gebeuren, in het geval van deze titel dus ‘een moord die niet kan plaatsvinden of niet kan hebben plaatsgevonden’.

onbruikbaar, zoals in ‘een onmogelijk persoon’ zonderling, belachelijk, zoals in ‘een onmogelijke tijd’.

Aan het eind van dit artikel zal ik op de eventuele toepasbaarheid van deze betekenissen terugkomen, vooral in combinatie met mijn idee over de thematiek van het boek.

Inhoud

Hoofdpersoon van De onmogelijke moord is een naamloze schrijver, die ik verder zal aanduiden met ‘De Schrijver’ (om hem ook te onderscheiden van de schrijver van het boek, Vestdijk). De Schrijver bivakkeert enige tijd in een hotel, waarmee waarschijnlijk het Doornse ‘Wapen van Sandenburg’ is bedoeld. Er wordt geen melding gemaakt van andere hotelgasten, wel van caféklanten. Kalbas is de hotelbaas, getrouwd met een ook naamloze, onaantrekkelijke en norse vrouw. Zij hebben ‘een huwelijk van vodden en benen’, overigens een uitdrukking die ik niet kende, maar die bijvoorbeeld ook door Jan Greshoff wordt gebruikt in Afscheid van Europa, en die iets moet betekenen als ‘vodden en lorren’. De schrijver verblijft in het hotel in het kader van

[p. 43]

de voorbereiding op een te schrijven boek. Vaak ligt er op het cafétafeltje voor hem een notitieboekje, maar daarin maakt hij geen aantekeningen.

De Schrijver is geïntrigeerd door de ‘meisjes’ die in het hotel werken, maar Vestdijk is weinig specifiek over het aantal meisjes en hun naam. Het lijkt erop dat De Schrijver geen stevige greep heeft op de werkelijkheid. Op een gegeven moment staat hij buiten het hotel en hoort hij een gil uit een geopend raam komen, een gil die als het ware wordt afgeknepen. Vlak daarna wordt vanuit dat open raam een stofdoek uitgeslagen. Bovendien blijkt een van de meisjes te zijn verdwenen. Nu is er een klassiek motief: een raadselachtige gebeurtenis (de hotelier ontkent dat iets vreemds is gebeurd) en een verdwenen jonge vrouw. De Schrijver gaat op zoek naar de oplossingen voor deze mysteries, mogelijk is dat tegelijkertijd een zoektocht naar materiaal voor een roman.

Die zoektocht leidt hem naar een freule, mevrouw Van Lorken, die op een landgoed woont, de knoestige, onderontwikkelde ouders van het verdwenen meisje, een pedofiel georiënteerde oudere heer en een aborteuse. Uiteindelijk volgt de ontknoping: het meisje, op wie de freule verliefd was, is gestorven ten gevolge van een slecht uitgevoerde abortus, nadat ze zwanger was geraakt van de hotelier.

Voor ik op het onderwerp ‘misdaadromans’ terechtkom, wil ik eerst even wijzen op twee buitenlandse romans die eveneens hotel en misdaad met elkaar combineren. Eerst Zondag van Georges Simenon, een schrijver die ook zeker op Vestdijks waardering kon rekenen (tenminste voor zijn psychologische romans), en die zelfs een grotere productiviteit ten toon spreidde dan Vestdijk zelf. In Zondag, dat zich inderdaad op die ene Dag des Heren afspeelt, is de hotelier de hoofdpersoon. Hij plant de moord op zijn echtgenote, vanwege een verhouding met een meisje dat werkt in het hotel-restaurant. Bedenk dan dat De Schrijver in De onmogelijke moord ook de hotelier verdenkt van een moord, in dit geval op het verdwenen meisje. Maar bedenk eveneens dat in Zondag uiteindelijk het meisje wordt vermoord, waarvoor de hotelier verantwoordelijk is. Interessante parallellen. Zondag verscheen in 1958, acht jaar voor De onmogelijke moord. Het is dus bepaald niet onmogelijk dat Vestdijk zich door Simenon heeft laten inspireren.

In een bepaald opzicht is de overeenkomst met The shining (1977) van Stephen King, een schrijver die Vestdijk zeker niet gekend heeft, nog interessanter. Daarin gaat het namelijk ook om een schrijver die (in dit geval met zijn vrouw en zoontje) in een verder leeg hotel komt te wonen als een soort winteroppas. De schrijver wil schrijven, maar dat lukt niet. Hij draait het ene na het andere vel papier in zijn schrijfmachine, tikt het vol, en gooit het als een prop in de prullenbak. Als zijn vrouw een keer zo'n prop uitvouwt en leest, blijkt er steeds weer te staan ‘The quick brown fox jumps over the lazy dog’. Zoals bekend het zinnetje waarmee in het Engels vroeger alle toetsen (van de letters) op een typemachine werden geprobeerd. De schrijver die niet kan schrijven... Bij Stephen King slaan bij die man de stoppen door, in De onmogelijke moord gaat het er iets vredelievender aan toe.

Vestdijk en de misdaadroman

De onmogelijke moord heeft met De Schrijver in de hoofdrol een detective die geen detective is, en het is een thriller die geen thriller is. De houding van Vestdijk tegenover misdaadromans komt mooi en misschien wel een beetje zwaar aangezet tot uiting in het boekje Marionettenspel met de dood; over het wezen van de detective-story (1957) dat hij schreef samen met Sem Dresden, romanist en

[p. 44]

René Appel neemt nog wat details door met Mieke Vestdijk

hoogleraar Algemene Literatuurwetenschap aan de Universiteit van Leiden. Dresden is redelijk positief en genuanceerd over de misdaadroman. Hij vindt onder meer dat je bij de beoordeling van het genre allereerst zou moeten bepalen wat je onder ‘literatuur’ verstaat, wat de meeste mensen nalaten. Bovendien is het volgens Dresden zinloos om ‘de detectiveverhalen tegenover de literatuur te stellen’. Hoewel hij dat niet letterlijk zegt, lijkt Dresden te suggereren dat er gradaties zijn in het literaire (en kwalitatieve) gehalte van misdaadverhalen. Hij sluit zich ook aan bij de opvatting van Du Perron dat zich in misdaadverhalen vaak een grote vertelkunst manifesteert. ‘In kort bestek moet zo snel mogelijk een intrige, die ingewikkeld ja zelfs absurd is, tot een strikt logische en toch onvoorziene oplossing gebracht worden. Daartoe is een grote mate van efficiëntie zonder enige twijfel noodzakelijk, en het valt niet in te zien waarom een dergelijke doelmatigheid op zichzelf niet tot de literaire kwaliteiten van de romankunst gerekend kan worden.’

Uit de rest van zijn bijdragen aan Marionettenspel blijkt zonneklaar dat Dresden zich in feite alleen richt op één type misdaadroman, namelijk dat van de puzzeldetective, de whodunit, met zijn vaste stramien waarin een klassieke speurder de hoofdrol speelt. De psychologische romans van Georges Simenon, die tegenwoordig waarschijnlijk door zijn Nederlandse uitgever zouden worden gepromoot als ‘literaire thriller’ bleven buiten beschouwing, evenals de vooral Amerikaanse hard-boiled thrillers met een privédetective in de hoofdrol, met name die van Raymond Chandler en Dashiel Hammett. Vestdijk lijkt dit type thrillers ook volledig te negeren, wanneer hij de staf breekt over de misdaadliteratuur. Hij schrijft onder meer het volgende.

Zonder een tendentieuze parallel tussen detectiveverhalen en de schizofrenie te willen trekken (wat door zo'n opmerking natuurlijk juist gebeurt, RA), dien ik toch te wijzen op het verstarde, verengde, verarmde, dat aan een literatuur eigen is, die even goed antiliteratuur kan worden genoemd, omdat

[p. 45]

stereotiep toe te passen constructies, in woorden neergelegd, misschien nog wel tot de ‘letteren’ behoren, maar niet tot de ‘levende letteren’, wanneer ik mij zo uitdrukken mag. In zijn meeste kenmerkende verschijningsvormen behoort de ‘detective’ op en top tot de dode literatuur. Een dode literatuur die bovendien dan nog over de dood handelt.

Het kan geen twijfel lijden: Vestdijk is - om het nog maar zachtjes uit te drukken - niet gecharmeerd van de klassieke speurdersroman, waarvan Arthur Conan Doyle en Agatha Christie de prominentste vertegenwoordigers zijn. Toch heeft hij met De onmogelijke moord een boek geschreven met een misdaadmysterie zoals dat veel voorkomt in dergelijke boeken. Waarom deed hij dat? is de vraag. Het eerste antwoord daarop kan luiden: De onmogelijke moord is geen speurdersroman, maar een boek over het schrijven van een speurdersroman. Het tweede deel van het antwoord komt aan bod als ik verder op de thematiek zal ingaan. Eerst bespreek ik de

Omslagtekening Marionettenspel met de dood (1957) door H. Berserik

kenmerken van misdaadromans, zoals ze in dit boek al of niet zijn te herkennen. Vestdijk zal, naar ik aanneem toch zijn uitgegaan van de veronderstelling, dat hij alleen een serieus te nemen boek over het schrijven van een misdaadroman kon schrijven, als hij een fors aantal van die kenmerken in zijn roman zou verwerken. Dat hij met dat idee bezig is geweest, blijkt ook uit het boek zelf. Een hint in die richting is onder meer te vinden op pagina 21: ‘Eén keer vroeg hij (Kalbas, RA): “Wanneer u een boek schrijft, meneer, weet u dan altijd van tevoren hoe het afloopt?” - niet eens zo'n onsnuggere vraag, Of las Kalbas altijd eerst het slot?’ Waarschijnlijk refereert dit aan misdaadromans met een traditionele ontknoping, waarin de dader wordt ontmaskerd of gearresteerd. Vestdijk verwijst ook naar het misdaadgenre op pagina 65 in een gesprek tussen De Schrijver en de freule, als de laatste zegt: ‘Het is een vreemd verhaal, vindt u niet? Het lijkt een beetje op wat Duitsers tegenwoordig een krimi noemen, maar aan het genre worden toch bepaalde eisen gesteld.’

Inderdaad, ‘bepaalde eisen’, die ik dan (vaste) ingrediënten of kenmerken noem. Voor ik die aan bod laat komen, wil ik eerst nog Hans Berghuis in zijn recensie van De onmogelijke moord citeren. In de afronding van zijn grotendeels positieve beschouwing schrijft hij: ‘Vestdijks literaire methode, deze maal niet voor de eerste keer gecombineerd met het vermogen van de auteur een thriller te schrijven, resulteert in een hoog waarheidsgehalte met een zeer sterke tekenwaarde, [...] Het wordt tijd dat buiten de gewone Vestdijk-aanhangers óók detectivelezers eens op Vestdijk gaan letten. Misschien komen zij dan langs een omweg toch nog eens tot literatuur van gehalte, Georges Simenon natuurlijk niet te na gesproken (de Volkskrant, 23 april 1966).’ Is De onmogelijke moord dan dus toch een thriller?

[p. 46]

Kenmerken van misdaadromans

Misdaadromans hebben over het algemeen een aantal inhoudelijke kenmerken noemen, die ook in De onmogelijke moord zijn terug te vinden.

-	Het verhaal speelt zich af in een wat troebele, mysterieuze, ‘unheimische’ (in het Duits eigenlijk ‘unheimliche’) omgeving van een oud dorpshotel, een oud landgoed, een bos waarin je kunt dwalen.
-	Er zijn twee mysteries, namelijk die van de gil en de stofdoek, en die van het verdwenen meisje.
-	Het verdwenen meisje loopt waarschijnlijk gevaar. Zij moet gevonden worden voordat dit haar mogelijk het leven kost.
-	Er is een speurder die deze mysteries wil ontraadselen, overigens een niet bijzonder bedreven speurder, bepaald geen rationeel opererende Sherlock Holmes, omdat hij zich vooral ook door zijn emoties laat leiden. De Schrijver zegt ook van zichzelf (op pagina 60): ‘Ik ben een slechte speurder.’
-	Er is een kandidaat-moordenaar, namelijk Kalbas. De Schrijver vindt een snipper papier met een adres; hij veronderstelt dat dit hem naar het verdwenen meisje kan leiden.
-	De Schrijver krijgt een geheimzinnige brief.
-	De Schrijver leest een door de freule geschreven manuscript dat mogelijk voor opheldering kan zorgen (maar dat niet doet).
-	Er komt een ontknoping aan het eind, waarin een van de medespelers in het verhaal vertelt wat er is gebeurd.

Naast deze inhoudelijke kenmerken zijn er ook enkele verteltechnieken uit de ‘spannende literatuur’ in De onmogelijke moord aan te wijzen:

-	Vestdijk maakt gebruik van suggesties om bij lezers verwachtingen te creëren, die hen moeten stimuleren om door te lezen. Op pagina 28 hoort De Schrijver het volgende: ‘Eén gil, van een vrouw, onmiddellijk gesmoord, alsof er iemand gewurgd werd.’ Drie bladzijden later staat er over hotelbaas Kalbas: ‘Het viel hem op hoe groot en grof Kalbas' handen waren, rood en een beetje dood [...]. Met die handen zou Kalbas... nu, bijvoorbeeld een kip de nek kunnen omdraaien. Dat was niet veel, dat kon hijzelf ook, maar zou Kalbas het gráág doen?’ Kalbas als ‘de Wurger van Doorn’ zou ik bijna zeggen.
-	Uitstel zorgt voor spanning. Zo geeft de freule op pagina 74 aan de schrijver het eerder genoemde manuscript, maar pas zeven bladzijden later krijgt de nieuwsgierige lezer het ook als het ware via zijn ogen te lezen. Verder vindt De Schrijver een papiersnipper met een waarschijnlijk relevant adres, maar hij gaat niet meteen op zoek.
-	Vestdijk herneemt de vragen die de kern van het mysterie vormen. Op pagina 150 staat: ‘Maar waar sloeg Jannie Bos, die zo juist de Repelhof (het landgoed, RA) ontvlucht was, een stofdoek uit? En waarom eerst de gil, en dan pas de stofdoek? En waarom waren er daarna niet meer van die seinen gegeven?’ Het is natuurlijk de bedoeling dat de lezer zich ook dergelijke vragen stelt, die een prikkel moeten vormen om door te lezen.
-	Er is een mogelijke verdachte, in het algemeen is dat Kalbas, maar op een gegeven moment is het pedofiele oudere heertje (Hooft geheten) eveneens kandidaat-verdachte, waarna iemand die De Schrijver opbelt, ook even die rol krijgt. De laatste spreekt met een Duits accent, en dan schrijft Vestdijk: ‘Een Duitser ook nog, dacht hij, niets wordt mij bespaard...’
-	De Schrijver als speurder heeft op een gegeven moment een metgezel, namelijk de chauffeur die hem rijdt. Tegenover hem kan De Schrijver zijn theorieën of hypothesen uiten, om ze op die manier ook aan de lezer te laten weten. Dit

[p. 47]

	gebeurt vaak in speurdersromans, met Sherlock Holmes en zijn Watson als het bekendste voorbeeld. Via deze techniek hoeft de hoofdpersoon, de speurder, niet zijn ideeën te uiten via zijn gedachten, maar kan hij dat in een dialoog doen, wat een levendiger indruk maakt.
-	Op een gegeven moment vindt er een nogal uitgesponnen achtervolging plaats van een verdachte (Kalbas).

De onmogelijke moord bevat dus een flinke dosis overeenkomsten met misdaadboeken, maar er zijn ook een aantal opvallende verschillen. Ik noem de volgende.

-	De stijl wijkt grotendeels in sterke mate af van die van de reguliere misdaadliteratuur. Neem de volgende passage (pagina 15-16): ‘In de tenslotte toch overwegend gelukzalige symfonie had het bos zelf het langst weerstand geboden, wellicht door zijn onbereikbaarheid. Het leek heel mooi, maar wás het mooi? Op een afstand een steile en zwarte kaap van avontuur, waar de wielrijder met hartkloppingen naar tuurde of er geen sirenen huisden in goud opspattend schuim, zou het inwendig wel door muggen geteisterd worden: een akelig verstandelijke overweging, maar hij had niets beters bij de hand, omdat hij er niet in kon. In een der sloten hád hij al een natte voet gehaald. Kikkers kwaakten, vrienden, vijanden, symbolen waarvan? De dikke buikjes rond, de puilogen zatladderig verwaten, de schorre stem van een rechthaberische dronkenschap.’ Contrasteer dit nu eens met het proza van de vrouw die vaak ‘de koningin van de misdaad’ is genoemd, Agatha Christie. De volgende passage komt uit Moord in de pastorie (p. 109-110). ‘Fatsoen is naar mijn mening een kunst die inspecteur Slack nooit beoefend heeft, maar ik neem aan dat zijn gedrag naar zijn eigen opvatting keurig geweest was en in ieder geval wilde ik Haydock niet nog meer van streek maken. Hij zag er al zo bezorgd uit. Ik zei dus dat hij zich beleefd gedragen had.’ Inderdaad, keurig functioneel buurtkrantenproza dat maar één bedoeling heeft, namelijk om de ontwikkeling van de plot vooruit te helpen. Niet voor niks dat de grote kenner van de misdaadliteratuur Rinus Ferdinandusse wel eens heeft gezegd: ‘Christie bedacht de intriges voor haar verhalen terwijl ze aan het afwassen was, en vervolgens schreef ze diezelfde verhalen met de afwaskwast.’
-	De opzet van De onmogelijke moord verschilt sterk van die van de traditionele misdaadroman, al was het alleen maar door alle uitweidingen die Vestdijk zich veroorlooft. Het eerste hoofdstuk zorgt al voor een niet erg spannend begin van het verhaal met een beschrijving van de setting waarin het is geplaatst en enkele karakters die er een rol in zullen spelen. Na kennisname van dit hoofdstuk zal de lezer niet direct op het puntje van zijn stoel gaan zitten. Hoofdstuk 2 wijkt nog verder af van wat je zou mogen verwachten in een ‘detective-story’; het is getiteld ‘Quantumtheoretische onderzoekingen’ en bevat enkele filosofische overwegingen over de ‘tweesprongkeuze’ en andere kwesties die vooral met tegenstellingen te maken hebben. Maar hierdoor komt het verhaal niet erg op gang, en Vestdijk laat dus na wat een misdaadauteur normaalgesproken doet. Door zo'n hoofdstuk wordt het boek bepaald geen page turner.
-	Ik had het hierboven over ‘uitstel’ als spanningverhogende techniek, maar Vestdijk maakt hier wel op een bijzonder ongeloofwaardige manier gebruik van. De Schrijver vindt een stukje papier in de hotelgang vlak bij de kamer van de hotelier, maar hij gaat pas zestig bladzijden later op zoek naar dat adres.

[p. 48]

	Vanuit het perspectief van de misdaadroman is zulk lang uitstel onvergeeflijk.
-	Het mysterie van het verdwenen meisje wordt opgelost, maar hoe zit het nu met de gil en de stofdoek? Ook aan het eind van het boek suggereert Vestdijk geen oplossing. Het enige wat ik kan bedenken is dat gil en stofdoek een product zijn van de overspannen fantasie van De Schrijver. Op zoek naar materiaal voor een boek en geïntrigeerd door ‘de meisjes’ beeldt hij zich de gil en de stofdoek in. Dat was mogelijk ook een mooie titel voor deze roman geweest: De gil en de stofdoek.
-	Het boek eindig niet echt met een ontknoping, zoals zou ‘horen’ in een speurdersroman, maar met een uitweiding die veel te maken heeft met de thematiek van het boek.

Samenvattend: De onmogelijke moord lijkt inderdaad in bepaalde opzichten op een thriller, maar het boek staat toch zo ver buiten het misdaadgenre, dat het zeker geen voorbeeld is van ‘het vermogen van de auteur een thriller’ te schrijven, zoals Hans Berghuis stelde.

De thematiek

De onmogelijke moord is geen roman over de oplossing van een moordmysterie, maar het boek gaat over de relatie tussen werkelijkheid en fictie. De vraag die Vestdijk aan de orde stelt, luidt: kan de werkelijkheid een literair interessante roman opleveren? Aanvankelijk denkt De Schrijver dat dit inderdaad het geval is. In een passage over ‘de meisjes’, die tegelijk laat zien hoe weinig specifiek, vaag en meerduidig hij over hen is, schrijft Vestdijk het volgende (pagina 140-141).

Zij gingen iedere berekening te boven. En wie dit inzag, en aanvaardde, ging meteen ook meer van hen houden. Ook al hield hij hen slecht uit elkaar. Hinderde dat? Hij hield niet van Joke, maar van Joke en Jannie tezamen, in een ondeelbare eenheid, waarop geen splitsing in paden en keuzen en mogelijkheden vat zou kunnen krijgen (hier komen de quantumtheoretische bespiegelingen weer terug, RA); en als hij niet oppaste, hield hij ook van mevrouw van Lorken, en zelfs van de vrouw van Kalbas, deze slaperige huismus. Hij hield van hen als van de personages uit een roman, een te schrijven roman, door hém. Die kant zou het op den duur ook wel uitgaan.

Op pagina 200 (van de in totaal 222 pagina's) heeft De Schrijver nog altijd de ambitie om een roman te schrijven over de gebeurtenissen zoals die zich hebben voorgedaan in en rond het hotel waarin hij verblijft. Hij zegt dan tegen Kalbas: ‘Maar ik wou aan een roman gaan beginnen, en dat kan hier niet zo goed. Ik wou jullie allemaal in die roman zetten, en dan kan ik er niet met mijn neus bovenop zitten.’ De Schrijver - en waarschijnlijk elke schrijver - moet dus proberen afstand te nemen van de realiteit om de fantasie de volle ruimte te geven.

De Schrijver wil op deze wijze een eigen werkelijkheid creëren. Op pagina 203 zegt Kalbas ook tegen hem: ‘U schijnt ook álles te weten.’ Waarop de Schrijver reageert met: ‘Dat moet ik wel, als romanschrijver.’ De Schrijver presenteert zich als Almachtige in het door hem geschapen universum. De Schrijver weet dat hij de bestaande, alledaagse werkelijkheid moet manipuleren, veranderen, invullen tot er een romanwerkelijkheid is ontstaan. Vestdijk laat de Schrijver het volgende overwegen:

Niet alleen Kalbas veranderde. Alles, alles! Weg de quantumtheoretische bespiegelingen, weg de strijd van Kalbas om een ongerepte wildernis naast zijn huis, weg de

[p. 49]

tweede chauffeur met zijn volkse en schrandere invallen. De papegaai? Weg met de papegaai! Weg de zoen op de buitenweg. Joke was niet meer waard dan een kneepje in de wang, toen ontwaakten in haar de frustratie en het ressentiment, en zij verried alles aan weer een andere schoelje. Weg de dromen en de stemmen en het toeval van een tweede deur, wat had men daarmee nodig? Daarentegen: levens, achtergronden, voorgeschiedenissen! Wie als schrijver niets meer wist zette zijn personen op de pot, en beschreef wat daarvan kwam.

Uiteindelijk is De onmogelijke moord een pleidooi voor de ongebreidelde fantasie. De Schrijver zet Kalbas ertoe aan om samen met hem voor een open raam te staan gillen, misschien om op die manier de ingebeelde gil terug te halen (een stofdoek komt er niet meer aan te pas). Dan strekt hij gebiedend de arm uit, ‘en hij zag niets en hij zag alles’. Inderdaad, alles wat zijn creatieve energie hem ingeeft, kan hij zien, maar naar believen kan hij dat ook volledig ‘leeg’ maken.

Uiteindelijk laat het verhaal van de gil, de stofdoek en het verdwenen meisje zich toch niet op papier zetten door de Schrijver, zoals de laatste zinnen van de volgende passage aan het eind van het boek duidelijk maken. Aanvankelijk is er nog het idee van een zelf te scheppen werkelijkheid, maar dat idee blijkt niet levensvatbaar.

Hij stak een verse sigaar op. De wereld, in hem, buiten hem, en dat was hetzelfde, was zo kristalhelder als hij zich dat gewenst had, en dat hij alles begreep, alles, was nog maar een zeer bescheiden omschrijving; veeleer was het hem te moede alsof hij die wereld zelf geschapen had, zoals hij haar thans opnieuw ging scheppen, in een blind vertrouwen op iets dat groter was dan hijzelf, en dat hem door ieder doolhof heen zou brengen, hem ieder besluit in handen zou geven. In dit vertrouwen sloeg hij het weerbarstige boekje open, plaatste zijn voorarm erop [...]. Hij bracht de pen naar het papier, en wist de eerste woorden uit een veelheid van woorden. Maar heel ver kwam hij niet. Want toen zijn hand zich wou gaan bewegen, was het alsof een andere hand, nergens vandaan, achter hem, een strenge en onomkoopbare tegenwoordigheid, zich vast om zijn arm sloot.

De titel van het laatste hoofdstuk luidt niet voor niks ‘De onmogelijke roman’. De schrijver pleit dan wel voor de werking van de tomeloze verbeeldingskracht, maar kennelijk verhindert de barre, strenge werkelijkheid hem om daar inderdaad gevolg aan te geven.

Tot op zekere hoogte lijkt de thematiek van De onmogelijke moord verwant aan die van één van Vestdijks meeste geroemde romans, Het glinsterende pantser uit 1956. Ton Anbeek stelt in zijn monografie Na de oorlog; De Nederlandse roman 1945-1960 dat het verhaal de opbouw heeft van een detective, waarmee de overeenkomst al meteen begint. Het boek gaat over de succesvolle dirigent Victor Slingeland, van wie de ikverteller, S., steeds meer te weten komt. Deze S. is schrijver, mogelijk een eerste ‘verschijning’ van de Schrijver - tot een initiaal teruggebracht ook S. - uit De onmogelijke moord. De S. uit Het glinsterende pantser krijgt een schrijfopdracht van de regering, maar hij maakt al snel enkele veelbetekenende opmerkingen over die opdracht. Die houden volgens Anbeek in feite een beginsclvcrklaring in, namclijk ‘dc beginselverklaring van een auteur die zich tegenover zijn materiaal alle mogelijke vrijheden wil veroorloven’.

[p. 50]

S. maakt misbruik van de werkelijkheid. In de woorden van Anbeek: ‘Zijn probleem is dat hij de mensen over wie hij schrijft opoffert; zelf ervaart hij dat als “een vreselijk parasiteren”.’ In dit opzicht lijkt Het glinsterende pantser vergelijkbaar met De ziener. In dat boek probeert de hoofdpersoon Le Roy door middel van anonieme brieven een relatie te bewerkstelligen tussen de lerares juffrouw Rappange en haar leerling Dick Thieme Backer. Op een gegeven moment bekent Le Roy tegenover de lerares dat hij de twee heeft gekoppeld. Op die manier vernietigt hij wat hij tot stand heeft gebracht, want juffrouw Le Roy vertrekt uit het stadje waarin het verhaal zich afspeelt. Ze wil zich namelijk geen ‘creatuur’ blijven voelen van Le Roy. Volgens Anbeek ‘dringt zich (hier) de vergelijking met de schrijver op: hij bespiedt mensen, koppelt en gebruikt ze - soms met goede bedoelingen - maar blijft tenslotte eenzaam achter als ze hun eigen weg gaan.’ Het is waarschijnlijk ook niet voor niets dat juffrouw Le Roy het begrip ‘creatuur’ gebruikt.

In Het glinsterende pantser heeft S. de roman waaraan hij schreef, niet afgemaakt, mogelijk eveneens een ‘onmogelijke roman’. De Schrijver in De onmogelijke moord is zelfs nooit aan zijn roman begonnen. Maar het gaat in beide boeken over de barre werkelijkheid tegenover de gefantaseerde werkelijkheid en de schrijver daar als beklemde persoon tussenin.

Terug naar de titel

In het begin van deze bijdrage gaf ik de drie betekenissen van onmogelijk uit de Grote Van Dale. Het zal nu duidelijk zijn welke van die drie Vestdijk op het oog had. Volgens mij moet dat de tweede zijn: ‘onbruikbaar’. In De onmogelijke moord betreft het immers een moord, die in de door de Schrijver geobserveerde realiteit heeft plaatsgevonden, maar die onbruikbaar is om als uitgangspunt te dienen voor een roman. De werkelijkheid zit de Schrijver in de weg. Met het generieke lidwoord de wordt dit nog algemener gemaakt, tot de opvatting dat elke werkelijkheid iedere schrijver in de weg zit. Ze hebben de volledige kracht van hun eigen fantasie nodig om zich aan de klauwen van die werkelijkheid te ontworstelen. En dan lukt het nog niet altijd, getuige de ervaringen van zowel de Schrijver als van S. Maar uiteindelijk heeft dat - paradoxaal genoeg - weer wel twee boeken opgeleverd in het rijke oeuvre van S., de Schrijver, S. Vestdijk.

Gebruikte literatuur^*)

Ton Anbeek, Na de oorlog; De Nederlandse roman 1945-1960, Amsterdam: De Arbeiderspers (Synthese), 1986.

Hans Berghuis, ‘De schrijver als detective van de werkelijkheid’, in: R. van der Paardt (red.) Je kunt er toch bij blijven zitten? Kritieken op de romans van S. Vestdijk, Amsterdam: De Bezige Bij, 1983 (recensie oorspronkelijk verschenen in de Volkskrant, 23 april 1966).

H. Brandt Corstius en Maarten 't Hart, Het gebergte; de 52 romans van Vestdijk, Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar en De Bezige Bij, 1996.

S. Dresden en S. Vestdijk, Marionettenspel met de dood; Over het wezen van de detective-story, Den Haag: Bert Bakker/Daamen, 1957.

S. Vestdijk, Het glinsterende pantser, Amsterdam, De Bezige Bij, 1956.

S. Vestdijk, De ziener, Amsterdam, De Bezige bij, 1959.

S. Vestdijk, De onmogelijke moord, Amsterdam: De Bezige Bij, 1966.

*) Alleen van titels waaruit ook is geciteerd.