Vestdijkkroniek. Jaargang 2008

[p. 21]

Kees Fens
Simon Vestdijk als erotische forens

(de Volkskrant, 29 juni 2007)

De correspondentie tussen Simon Vestdijk en zijn geheime liefde, de schrijfster Henriëtte van Eyk, vormt pijnlijke lectuur. ‘Ik kan, bij God ik kan zoo niet verder leven.’

Henriëtte van Eyk en Simon Vestdijk hebben vanaf februari 1946 een aantal jaren een relatie gehad. De geschiedenis ervan staat beschreven in Vestdijk - Een biografie van Wim Hazeu. Henriëtte van Eyk woonde in Amsterdam, Vestdijk met Ans Koster, die zijn huishoudster en nog veel meer was, in Doorn.

Van Eyk had haar beste werk voor de oorlog geschreven, zij is nu schrijfster van amusante stukken, deels op bestelling, zodat zij in december 1946 vijf kerstverhalen moest schrijven. Vestdijk was met misschien wel zijn beste werk in manuscript uit de oorlog gekomen. In 1946 werkte hij onder meer aan De redding van Fré Bolderhey.

De relatie liet vierhonderdveertig brieven na. Die over de jaren 1946 en 1947 zijn nu door Hazeu gepubliceerd, onder de titel Wij zijn van elkaar. Dat doet een haast vanzelfsprekende, allerminst moeizame verhouding veronderstellen, een idylle bijna. De bloemen op het omslag versterken het vermoeden van lieflijkheid nog. Maar het gaat om een in veel opzichten schurende correspondentie, met Henriëtte van Eyk in Amsterdam wachtend op de gevolgen van het gedonder in Doorn.

Er is van het begin af een dubbel probleem. Ans Koster, die heel veel voor Vestdijk heeft gedaan, staat ‘haar’ Simon niet aan een andere vrouw af. Anderzijds kan Vestdijk zich niet van Ans Koster losmaken; zij hoort, zoals hij het weinig fraai zegt, tot het meubilair, zijn gewenning, zijn routine. Hij kiest in de liefde voor Henriëtte, voor het dagelijks leven in Doorn voor Ans. Hij wordt dus een erotische forens. (Vestdijk moest in 1946 geregeld in Amsterdam zijn; hij werkte met Jeanne van Schaik-Willing aan de brievenroman De overnachting. Hij kon dus van zijn bezoek onopgemerkt dubbelbezoek maken). Dat Henriëtte van Eyk in veel opzichten de rol van gunsteling krijgt, is voor de lezer van de brieven onvermijdelijk. Mede daardoor wordt hij haar partij. (Ik begin zo langzamerhand een beetje een hekel aan Vestdijk te krijgen.)

Het tweede probleem is Vestdijks schrijverschap, dat uit deze brieven als een alles beheersend iets zichtbaar wordt. Hij schrijft, moet schrijven en denkt tijdens het schrijven aan het volgende boek dat hij zal schrijven. Hij verklaart zich tegenover Henriëtte tot in zijn

[p. 22]

vingertoppen romanschrijver en ook nog filosoof. Voor zijn schrijven heeft hij teruggetrokkenheid nodig, elke afleiding kan fataal zijn. Doorn en Ans Koster garanderen de isolatie en stilte. Hij acht eigenlijk ‘Amsterdam’ een bedreiging van zijn schrijverschap.

Koster en kunstenaarschap - het zijn twee onoplosbare problemen. Er is nog een derde probleem: de depressies waaraan Vestdijk geregeld leidt en die hem voor de buitenwereld nagenoeg onbereikbaar maken. Simon ligt in het duister in Doorn, Henriëtte wacht en waakt bijna bevend in Amsterdam.

In de eerste maanden zijn de brieven van Vestdijk heel talrijk en ook vaak heel lang. Hij poogt, wat hij gewoon was, schrijvend helderheid te scheppen. Dat heeft tot gevolg dat Van Eyk een soort essays (met voor Vestdijk typische stijlkenmerken) in de bus krijgt. Pogingen tot verklaring leiden zelden tot een oplossing. Hier ook niet. Het geheel is pijnlijk om te lezen: om het verdriet van Van Eyk, om het krampachtig pogen van Vestdijk om zichzelf te verklaren, een verheldering die ondanks het persoonlijk karakter toch algemene trekken vertoont, gevolg van het schrijverschap van Vestdijk, dat hem ook hier tot in zijn vingertoppen beheerst.

De onmogelijkheden maken de brieven uit de eerste paar maanden tragisch. Als er een modus gevonden lijkt - met altijd alarmsignalen op de achtergrond - worden Vestdijks brieven korter, minder expliciet. Hij wordt een aardig soort babbelaar met het cliché als de grootste liefdesbetuiging.

Ik moet bekennen dat met het voorbijgaan van de grootste problemen de brieven aanmerkelijk minder interessant worden. Vestdijk houdt zijn geliefde nauwkeurig op de hoogte zowel van de problemen rond zijn huis als die rond zijn kunstgebit. Overbodige en onsmakelijke prietpraat.

Het boeiendst in de latere brieven zijn de passages over het werk in uitvoering. We maken de voltooiing van De redding van Fré Bolderhey mee (er wordt heel zwaar aan het einde gewerkt), Vestdijk beschrijft de vorderingen van een studie die uiteindelijk Het wezen van de angst zou worden, hij schrijft in een razend tempo en met een lichte balorigheid Bevrijdingsfeest.

Zijn productiesnelheid was bekend, maar elke keer verbijstert die. Er verschijnen meer boeken dan die hij in '46 en '47 voltooide; wat hij in de oorlog had geschreven wordt geleidelijk gepubliceerd, waaronder De toekomst der religie, De vuuraanbidders, Ivoren wachters, alle meesterwerken. Het schrijven lijkt een dag- en nachttaak, waardoor het onderhouden van de relatie onvermijdelijk het karakter van een vrijetijdsbesteding krijgt.

De allermooiste brief is van Henriëtte van Eyk. Ze schreef hem in augustus 1946. Dit is het begin:

‘Liefste Simon, wat is dit allemaal? Ik ben zoo vreselijk alleen en verdrietig en begrijp je niet meer. Ik wil je rust niet verstoren en niet je inspiratie breken, maar ik kan, bij God ik kan zoo niet verder leven. Ik mis je zòò verschrikkelijk. En je brieven helpen me niet, zooals vroeger. Ze zijn zo koud.’

Het antwoord levert weinig op. Het einde, als reactie op zoveel verdriet, is verbijsterend. Vestdijk was geen groot trooster, zacht gezegd: ‘Cheer up! Ga eens een borrel drinken, ga eens iemand op de Koepel (een sociëteit, F.) in zijn gezicht hoonen. Pitlo b.v. Een zoen van je Simon.’

Wat moet Henriëtte van hem hebben gehouden, dat ze geen moord en brand heeft begaan.