Vestdijkkroniek. Jaargang 2008

[p. 17]

Drie recensies, twee columns
Jan Blokker Tussen dazen en liefhebben
Kees Fens Simon Vestdijk als erotische forens
Rob Schouten ‘Doe een beetje gezellig en gewoon’
Frits Abrahams Van elkaar 1
Frits Abrahams Van elkaar 2

[p. 18]

Jan Blokker
Tussen dazen en liefhebben
Waarom het toch niets kon worden tussen Henriëtte van Eyk en Simon Vestdijk

(NRC Handelsblad, 13 juli 2007)

Simon Vestdijk schreef razendsnel maar was ook een expert in slow writing. Bijvoorbeeld in zijn liefdesbrieven aan Henriëtte van Eyck, die oprecht van hem hield.

‘Ik heb zon idee’, schreef Simon Vestdijk op 24 februari 1946 aan Henriëtte van Eyk, ‘dat mijn brieven op een enorm gedaas zijn uitgeloopen. Dat is nu eenmaal het gevolg van het noodzakelijk ontbreken van weerklank, en ik zal blij zijn je in Maart weer te kunnen spreken.’

Dazen - lang en druk over iets praten zonder veel degelijks te zeggen, volgens Van Dale - komen we tegen bij (brood-) dronken, verwarde of verliefde mensen. Vestdijk is met z'n bijna 48 jaar tijdens een avondje op de Amsterdamse kunstenaarssociëteit De Koepel (voorganger van De Kring) op het eerste gezicht inderdaad tot over z'n oren verliefd geraakt op de één jaar oudere Jet van Eyk. De brief van 24 februari is de vijfde in vier dagen.

Een half jaar later zal Jet over die epistolaire lawine aan Simon schrijven: Jij liep in stormpas m'n hele bestaan ondersteboven. Het is een vaststelling, geen verwijt. De storm is intussen al weer gaan liggen, een vaste verhouding is er niet uit voortgekomen, het blijft bij af en toe nog wel eens met elkaar naar bed, totdat ook dat voorbij is. Het lijkt typisch voor Vestdijk (niet voor Van Eyk!) dat hij zijn hartstocht ten slotte literair tot bedaren brengt: in een door hem bedachte roman à deux (in brieven) waarin twee gelieven wél het definitieve geluk vinden: Avontuur met Titia.

Waarom ging het in de werkelijkheid mis met het avontuur van Jet en Simon? Daar lijkt geen twijfel over mogelijk: dat was vanwege Doorn. Niet zozeer omdat Vestdijk in dat dorp Jets dagelijkse weerklank miste, maar omdat hij er samenwoonde met Ans Koster, de hospita die al vóór de oorlog zijn huishoudster, zijn passepartout en zijn concubine was geworden, en die ten aanzien van Simon een geduchte bezittersdrift aan de dag zou leggen.

In de door Wim Hazeu bezorgde correspondentie uit de dagen en nadagen van de grote passie (idyllische titel: Wij zijn van elkaar), zien we dat Jet in haar eerste brieven nog keurig de groeten doet aan Ans. Maar naarmate Vestdijk zich nadrukkelijker lijkt voor te doen als haar officiële aanstaande, zonder overigens meteen

[p. 19]

z'n koffers te pakken om naar Amsterdam te verhuizen, gaat Jet haar rivale eerst nog even hatelijk mevrouw Koster noemen, alvorens haar helemaal te ontmenselijken tot Doorn, tussen aanhalingstekens.

Gezegd moet overigens worden dat Van Eyk uit de klassieke, dus nogal banale driehoeksverhouding tevoorschijn komt als veruit de aardigste en meest reële partij - vele malen sympathieker dan Vestdijk, die zich met al z'n geremdheden en frustraties in de raarste bochten wringt om Jet te behouden zonder Doorn te hoeven opgeven, en die tenslotte bij alle particuliere complicaties en alle romans die nog geschreven moeten worden, ook nog tegen een van z'n periodieke depressies aanloopt.

Wanneer ik hier zit te werken, schrijft hij Jet in mei, is Ans lucht voor mij - een zich bewegend meubel. Maar daar zal Jet ternauwernood mee getroost zijn. Of Ans nou lucht was, of een stuk huisraad, ze was bovenal Doorn, deel van een entourage waarin oordopjes en zoemende stofzuigers de duivelskunstenaar moesten afschermen tegen ongewenst buitengeluid, waarin het eten om zes uur op tafel stond, en waarin van tijdrovende erotische afleiding geen sprake was. Voor een schrijver met de haast pathologische gedisciplineerdheid van Vestdijk vertegenwoordigde Ans een veiliger meubel dan Jet.

De lectuur van Wij zijn van elkaar is natuurlijk des te fascinerender omdat je als lezer Vestdijks oeuvre-in-wording voortdurend aanwezig voelt. Ook letterlijk, voorzover hij er in z'n brieven aan Jet telkens naar verwijst. In z'n verliefdste dagen voltooit hij De redding van Fré Bolderhey, en niets wijst er op dat het schrijfwerk hinder ondervindt laat staan vertraagd zou worden door gedachten aan de beminde in Amsterdam. Jet doet hij er naast. Hij verbetert (en bekort) gelijktijdig Pastorale 1943, maakt aantekeningen voor Bevrijdingsfeest, werkt alvast aan z'n grote boek over Het wezen van de angst, corrigeert de dichtbundel Mnemosyne in de bergen, schrijft diverse opstellen en essays (onder anderen over Dickens) alsmede een wekelijkse kroniek voor Het Parool, en is ook nog redacteur van het nieuwe naoorlogse tijdschrift Centauer.

En daarnaast dus elke dag een liefdesbrief van vier, vijf, zes kantjes, waarin hij niet alleen opbiecht dat hij Jet soms iets hoort zeggen met een stembuiging waar ik mijn hele leven lang naar gehunkerd heb, maar waarin aan die zoveelste liefdesverklaring bovendien nog een paar ontboezemingen worden vastgeknoopt die van zichzelf al bijna wéér op een klein essay lijken.

Vooral de verliefde brieven vergen veel lezersaandacht - je kunt ook zeggen dat ze een prachtige oefening bieden in de kunst van het langzaam en aandachtig lezen. Na de eerste, hierboven geciteerde eerste zin van de 24-februari-brief, volgt een lange verhandeling over de vreselijke kans dat Jet ineens zou sterven, en wat hij dan zou moeten beginnen, en in welk deel van de wereld hij iemand zou moeten zoeken die op haar lijkt - en: over het allerdwaaste, zelf doodgaan om je te achterhalen, spreek ik nu maar niet eens, enzovoorts, enzovoorts.

Gedaas? Het pikante is dat de uitweidingen en de talloze tot het eind aan toe afgewandelde zijpaden waarvoor Vestdijk zich als briefschrijver tegenover Henriëtte van Eyk verontschuldigde, in feite karakteristiek zijn voor bijna al z'n romans. Ik bladerde nog even door De redding van Fré Bolderhey (waarvan, in een cassette met vier andere romans, juist een nieuwe uitgave is verschenen), en daar wemelt het van zulke uitstulpsels. Voor een deel zijn ze in dat boek natuurlijk functioneel, omdat Eddie Wesseling nou eenmaal achtervolgd wordt door

[p. 20]

schizofrene visioenen, waarmee Vestdijk zichzelf bij wijze van spreken een vrijbrief heeft verschaft om er op los te dazen. Maar het is aardig om in de correspondentie met Jet ineens te lezen hoe de auteur als vakman met zijn personages omgaat. ‘De neef van Fré Bolderhey’, schrijft hij (in diezelfde overvolle brief van 24 februari 1946!), ‘bevindt zich midden in zijn ergste avontuur, maar voor ik hem heelemaal gek laat worden, wacht ik nog even, uit een plaagziek vermaak.’

En onder dat wachten kan hij nog weer een eigen zijweg inslaan. ‘Het is een zonderling vak, schrijven,’ besluit hij de afdwaling. ‘Men is impresario van alle mogelijke lieden die willen optreden, en de telefoon staat geen oogenblik stil, en de lui schrijven dreigbrieven, en de administratie raakt in de war.’

Gedaas is het nooit, wat deze impresario doet. Het is altijd deel van zijn stijl, het is altijd literair verzorgd, en zijn administratie is nooit in de war geraakt. Je ontkomt er niet aan alles te lezen, omdat de schrijver je steelsgewijs de omweg heeft ingelokt, en je wilt weten wanneer we weer terug zijn bij waar we gebleven waren. Zo noopt Vestdijk tot de mode van slow reading. Maar zou hij ons daartoe niet in de verleiding brengen omdat hij, als weinig anderen, het ambacht van slow writing verstaat? En dan natuurlijk niet in de zin dat hij ooit met een roman heeft zitten treuzelen, maar omdat in alles wat hij razendsnel opschreef tijd en vooral duur een geheimzinnige rol speelden.

Dat geeft Wij zijn van elkaar trouwens, nog los van de gecompliceerde relaties, iets extra schrijnends: het schier onoverbrugbare verschil tussen Simon voor wie alles, dus ook de liefde, letterkunde was, en Henriëtte die in haar betrekkelijke ongecompliceerdheid waarschijnlijk oprecht van hem heeft gehouden. In de driehoeksverhouding wringt Vestdijk zich in de raarste bochten om Jet te behouden.