Vestdijkkroniek. Jaargang 2007

[p. 38]

Hans Werkman
‘Ik schrijf en slaap, en daarna schrijf ik weer’

(Nederlands Dagblad, 11 november 2005)

Toen ik dit jaar mijn bibliotheek inkromp en ook over Vestdijk had te oordelen, besloot ik vijf van zijn romans te houden om te herlezen: Terug tot Ina Damman, Ivoren wachters, De koperen tuin, Het glinsterend pantser en Een Alpenroman. Ik zal achttien geweest zijn toen ik mijn eerste Vestdijk las: Het glinsterend pantser.

Ik begreep het maar half, maar ik stond versteld van zijn groot stilistisch vermogen. Van de Anton Wachterromans, zoals Terug tot Ina Damman, herinner ik me de bijna klinische ontleding van een emotioneel kinderleven. De kellner en de levenden ervoer ik als de Apocalyps geschreven door een heiden. Een Alpenroman vond ik een hoogtepunt bij Vestdijk, met dat onbekende bergland van de lesbische liefde. De held van Temesa verwarde me, omdat de roman me voor een keuze plaatste: zul je christen zijn of niet? Deze roman is een afrekening met het godsbesef en een welkom aan de secularisatie waarin ieder mysterie bedrog blijkt te zijn.

De dood van Philip Corvage in Ivoren wachters verbijsterde me. In de vandaag verschenen biografie van Vestdijk, geschreven door Wim Hazeu, lees ik dat Vestdijk de eerste alinea van deze roman schrapte: ‘In de groentenwinkel was het zoo koel als in een Egyptisch grafgewelf, waarin mysterieuze zaden, eeuwen bewaard, tot sappige gewassen ontkiemd zouden zijn. Het rook er naar een frisch bederf, naar appelen, naar noten met hun aardgeur; zeer opdringerig was de apathische ziekengeur van meloenen.’ Ziekte, bederf, dood en graf, verbonden aan levend zaad en voedend voedsel. Volop Vestdijk. Ik snap dus die schrapping niet, maar er is zoveel in Vestdijk dat niet begrepen kan worden.

Niet alleen het werk, ook het leven van Vestdijk werd in de jaren vijftig en zestig breed uitgemeten in de kranten. Ik bewaar nog altijd De Telegraaf met op de voorpagina een foto van de 68-jarige Vestdijk met zijn 28-jarige vrouw, samen achter de kinderwagen. Op de biografie is lang gewacht. Hazeu had er een zevenjarige klus

[p. 39]

aan. De weduwe Mieke Vestdijk was spreekwoordelijk in haar afkeer van biografen, maar Hazeu, beroepsbiograaf, verwierfhaar vertrouwen. Hij kreeg vrije toegang tot de correspondentie tussen Vestdijk en Henriëtte van Eyk, die vele jaren zijn geliefde is geweest. Voor het eerst zijn nu ook correspondenties met Brakman, Nagel, Lies Koning (‘Ina Damman’), Hoornik, Ans Koster en vele anderen verwerkt. Het is een imposante biografie geworden, geschreven in korte zinnen, vaak in een beeldende stijl. Aan de tweeënvijftig romans en de dicht- en essaybundels besteedt Hazeu ook aandacht, maar niet uitvoerig omdat daarover door anderen al een boekenkast vol is geschreven.

Simon Vestdijk, geboren in Harlingen (het ‘Lahringen’ van zijn autobiografische Anton Wachterromans) werd arts, maar wilde schrijver zijn. ‘Ik schrijf en slaap, en als ik geslapen heb schrijf ik weer. Het is niet zoo'n leuk leven, maar toch beter dan polsen voelen,’ meldde hij aan Greshoff. Om een roman te schrijven dompelde hij zich eerst in de research. Observaties namen daarin een grote plaats in. Hij had altijd een notitieboekje bij zich om te noteren hoe mensen zich gedroegen: ‘Meisje in Pflanderhof: indolent, zwart, knap, erg vriendelijk, langzaam. Trekt even bovenlipje op, als ze lacht. Deze bulldogmimiek juist erg lief, wat angstig.’

Vanuit schriftjes vol notities schreef hij dan in zeven, zes, vijf weken een roman van enkele honderden bladzijden. Volstrekte concentratie was nodig. Toen hij in Doorn woonde, hinderden de straaljagers van Soesterberg en de kinderen van de achterburen hem, en dan zette hij de stofzuiger aan, dezelfde die nu in het Letterkundig Museum in de Vestdijk-vitrine staat.

Vestdijk werd meteen herkend als een belangrijk talent. Du Perron en Ter Braak haalden hem hun blad Forum binnen en maakten hem daar tot hun paradepaard.

Vestdijk was niet getrouwd, zat wel geregeld achter vrouwen aan, of zij achter hem aan zoals hij liever beweerde. Hij woonde dertig jaar samen met een acht jaar oudere weduwe, Ans Koster, die zijn huisgenote, bedgenote, kookster, wasster, overtikster, correctrice en bovenal zijn bewaakster was. Zij, placht hij te zeggen, laat een machientje draaien waardoor ik rustig kan werken. Ans Koster stelde haar leven in dienst van Vestdijk. Vaak werd het milieu van Ans hem te benauwd en knoopte hij een liefdesrelatie elders aan. Jarenlang was hij de geliefde van de romanschrijfster Henriëtte van Eyk, maar bij haar in Amsterdam wonen was te onrustig. Hij hield Ans aan om terug te kunnen keren naar het huis in Doorn. Ans liet het zich getergd overkomen.

De Tweede Wereldoorlog neemt in de biografie een grote plaats in. Vestdijk werd met honderden anderen gegijzeld in Sint-Michielsgestel. Het Brabantse klooster dwong hem kennis te maken met de intelligentsia ven Nederland: Ritter, Geyl, Van Duinkerken. Samen met dominee Henkels veroverde hij zich een schrijfplek op de zolder, waar ze gezeten in koorstoelen op de achterkanten van oude kloosterrekeningen schreven. Daar ontstond Vestdijks nog altijd indrukwekkende boek over poëzie, De glanzende kiemcel. Daar ook hield hij een lezing over Kafka, die hij aanprees als een joodse vertegenwoordiger van het goede Duitsland. Vestdijk toonde moed. Tegelijk had hij geen groot bezwaar tegen het lidmaatschap van de Duitse Kultuurkamer om zijn vrijheid terug te krijgen. Ieder standpunt van Vestdijk was relatief.

[p. 40]

Vanaf zijn zeventiende werd hij ieder jaar enkele maanden geplaagd door een diepe depressie. Hij kroop in bed en voelde zich al die tijd een voddige bult onder vodden. Totdat hij op een ochtend beter was en aan zijn volgende boek begon. Hazeu vertelt uitvoerig over Vestdijks ziektes en artsen en elektroshockbehandelingen. Het leek wel of pas zijn late huwelijk met Mieke van der Hoeven hem van de depressies verloste, hoewel ook dit niet waar bleek. Boeiend vertelt Hazeu over de oude man en de jonge vrouw en hun twee kinderen Dick en Annemieke, aan wie hij zijn boek opdroeg.

De biografie is een helder en overzichtelijk werk geworden, de ordening van een pakhuis vol materiaal. Maar er is ook kritiek op te leveren. Hazeu neemt soms te weinig afstand van Vestdijk. Hij komt dan beschermerig over, maar die jas past een biograaf niet. Hij citeert bijvoorbeeld minder uit de negatieve reacties op Vestdijks romans dan uit de positieve. En waarom stempelt hij de theologen die zich keerden tegen Vestdijks De toekomst der religie met het woord ‘fatsoensrakkers’? Miskotte, Bomhoff en Van der Leeuw ‘fatsoensrakkers’ die met ‘dogmatische zelfverzekerdheid’ ‘uithalen’ naar Vestdijk? Vervolgens worden Paul Rodenko en A. Marja door Hazeu opgeroepen als late getuigen à décharge. Nota bene: Rodenko versus Miskotte...

De biografie komt traag op gang. Hazeu had beter na een korte intro kunnen beginnen bij het jaar waarin Vestdijks grootvader te vondeling gelegd werd. De eerste hoofdstukken, waarin de geboorte van Vestdijk als schrijver beschreven wordt, zijn topzwaar van feiten en namen. In zijn vorige biografieën (over Achterberg, Escher, Slauerhoff) heeft Hazeu zich de gewoonte aangemeten de stof te doorbreken met intermezzo's. Ik vind dat hinderlijk, alleen typografisch al. Tussenkopjes werken veel leesvriendelijker. Zijn intermezzo's zijn bovendien niet consequent. Zo is het stuk over Fré Domisse overbodig, terwijl intermezzo's over Henriëtte van Eyk en Bert Bakker ontbreken, de informatie over hen wordt gewoon door de stof gemengd.

In zijn voorwoord belooft Hazeu zijn lezer de coïncidenties te sparen. Maar tot vier keer toe weet hij zich niet in de hand te houden. Opeens begint er dan een intermezzo ‘Reve’: ‘Terwijl ik bovenstaand stuk over Reve afrond, bereikt mij het bericht dat Reve in een Belgisch verpleeghuis als uitzichtloos Alzheimerpatiënt is opgenomen.’ Enzovoort. Dit zijn individualistische uitwasjes, die niet thuis horen in een biografie.

Vestdijk kreeg de kinderdoop in het gebouw van de doopsgezinde kerk te Harlingen. Hij las de kinderbijbel van Gunning. Hij liep catechisatie. Later schreef hij over het christendom clichématig dat het ‘niet veel anders gebracht heeft dan twintig eeuwen van moord en doodslag’. Hazeu schrijft ergens: ‘Vestdijk was “doof geboren” als het om geloven ging.’ Op dit punt had ik van de biograaf méér verwacht, bijvoorbeeld een korte, inzichtgevende beschouwing over Vestdijks gedichtenstrijd met dominee Henkels in Sint-Michielsgestel.

Aanleiding tot deze strijd was een gedicht van Vestdijk waarin God het verwijt kreeg dat hij niet zelf aan het kruis ging maar het zijn zoon liet opknappen. Henkels wijst dan, ook in sonnetvorm, op het geheim Gods, en legt het accent op Christus in plaats van op het menselijk denken: ‘Ik weet niet of ik wel geloof, maar 'k weet / door Wien ik niet voor niets een christen heet. // (Vergis u niet in 't leggen der accenten!)’

[p. 41]

Wat ik ook mis in deze biografie is een samenvattende visie op Vestdijk. Hazeu citeert visies van anderen, af en toe komt hij zelf met een visie, maar een overkoepelende concludering blijft uit. Ik bedoel niet dat hij Vestdijk voorgoed in schema had moeten brengen, asjeblieft niet, dat kan niet. Maar in een grote biografie behoort de held van het verhaal te worden samengevat in een ruimbemeten poging tot overzicht en inzicht. Hazeu laat dit na. Daardoor blijven vele vragen onbeantwoord. Ik noem er enkele. Hoe verhoudt zich dat uitgebreide oeuvre met Vestdijks leven? Is er een constante factor in zijn spel met feit en fictie? Hoe kon de kunstenaar Vestdijk in zijn huis in Doorn wonen in een volstrekt kleinburgerlijke stijl? Wat symboliseren de steenlandschappen die hij in zijn vensterbank bouwde? Hoe kwam de man die niet van mensen hield aan zijn heftige wens om kinderen te krijgen? Zulke zaken moet je niet alleen als feiten vermelden, maar ook proberen te duiden.

Rijnsdorp heeft gezegd dat de zeer creatieve Vestdijk ‘volstrekt beginselloos’ was. Hazeu noemt Vestdijk ‘welhaast kosmisch onbewogen, maar vol creativiteit’. Klopt, maar dit zijn feiten. Ik wil graag een aanzet tot verklaring. Een aanzet, want over een figuur als Vestdijk raakt men nooit uitgepraat.

Ik heb mijn kritiek op Hazeus biografie van Vestdijk. Tegelijk waardeer ik het boek. Het is Wim Hazeu gelukt het nogal ontoegankelijke berglandschap dat Vestdijk heet, overzichtelijk te maken.