Vestdijkkroniek. Jaargang 2007

Mischa de Vreede
Geluk heeft geen verhaal

(Roodkoper, februari 2006)

De man die op het omslag staat, is op zijn hoede. Hij kijkt ons aan alsof hij weet dat hij een dreun kan verwachten; hij vraagt zich af wanneer.

Ook uit de inhoud van Vestdijk, een biografie, het vuistdikke proefschrift van Wim Hazeu, komt een angstig iemand naar voren. Een man die bang was voor alles wat hem van streek zou kunnen maken, of dat nu straatgeluiden waren, een voor hem vervelend woordje - ‘boy’, of zo -, of een vrouw die ontregelend veel van hem zei te houden. Een man die zich opgejaagd wist door een demon die hij alleen door te schrijven vóór kon blijven. Maar ook een man met een engel aan zijn zij, een engel die hem kon optillen en laten uitstijgen, boven zichzelf en zijn belager uit: Vestdijk was vervloekt en gezegend tegelijk.

[p. 32]

Zijn biografie is er weer zo een als er de laatste tijd meer zijn verschenen: er is van alles teveel. Teveel citaten, feiten, data en getuigenverklaringen op veel teveel pagina's. Ik denk wel eens dat het gemak van de computer daar schuld aan heeft: invoeren, rangschikken, opslaan, samenhang aanbrengen en klaar ben je. Maar een leven als geheel is meer dan de som der delen; er moet wat te raden overblijven, er moet ruimte zijn voor wat niet te verklaren is, er moeten geheimen worden aangestipt maar niet geopenbaard. Open plekken die de lezer als zodanig moet zien te herkennen en invullen. Of misschien beter maar zo laten.

Hazeu begint met wat hij ‘De geboorte van een schrijver’ noemt, in april 1932. Vestdijk is dan drieëndertig, hij is afgestudeerd als arts en hij heeft al honderden gedichten geschreven. En nu wordt hij dan ingelijfd door toonaangevende schrijvers als Du Perron en Ter Braak, redactieleden van het pas opgerichte tijdschrift Forum. ‘De Nederlandse literatuur was bij mij binnengedrongen,’ zo zou hij het achteraf beschrijven. Alsof er sprake was van een invasie. Of een bevruchting.

Maar ook het omgekeerde was waar; Vestdijk werd gretig binnengehaald en van meet af aan valt hem ontzag en erkenning van zijn talent ten deel. Zijn kompanen verbazen zich niet alleen over zijn veelzijdigheid en zijn vitaliteit, maar vooral ook over zijn productiviteit. In hoeverre die te danken zou zijn aan demonen, engelen of beide, was niet meteen duidelijk, maar waar een term als ‘begenadigd schrijver’ niet zou misstaan, wordt hij al gauw een ‘duivelskunstenaar’ genoemd.

Zelf kende Vestdijk zijn demon toen al wel: als zeventienjarige kreeg hij voor het eerst een depressie en het was meteen duidelijk dat het hier een ernstige ziekte betrof en geen ‘dipje’. Het is de verdienste van Hazeu dat hij zonder op de stoel van een psychiater te gaan zitten, ons de ernst van de kwaal weet duidelijk te maken. Hij geeft ons geen vermoedens over gevoelens, maar de kale symptomen, vaak door Vestdijk zelf in zijn brieven beschreven. Hoe hij maandenlang nergens toe in staat kon zijn, alleen maar in een donker kamertje op bed bleef liggen, niemand wilde zien en naar wat er in hem omging, moeten we gissen: onprettige gedachten, zei hij zelf. Zijn levensgezellin, de acht jaar oudere Ans Koster, had hem dan helemaal voor zich alleen en waakte over hem als een Cerberus. Wat vooral vreselijk voor hem moet zijn geweest: hij kon dan ook geen muziek verdragen en dat terwijl er juist door muziek allerlei emoties bij hem los werden gemaakt waar hij zich in alle vrijblijvendheid aan kon overgeven, liever dan aan de gevoelens die zijn medemensen bij hem teweegbrachten. Als het goed was, kon hij huilen om de Götterdämmerung; was hij ziek, dan kon hij er niet eens naar luisteren.

Tussen die depressies door - hij heeft er meer dan veertig maal onder moeten lijden -, gaat hij als een maniak aan het schrijven. Al zijn poriën stonden open en wat er in kwam, moest er ook weer uit. Over de muziek waar hij zo van kon genieten, moest hij van zichzelf ook nadenken en wat hij bedacht, moest hij opschrijven en publiceren, dit tot ergernis van het Hollandse muziekwereldje, want hij was toch maar een dilettant. De indruk die schilderijen op hem maakten, moest hij verwoorden in verzen en verhalen. Landschappen, opvallende gelaatstrekken van passanten, afgeluisterde gesprekken, glimpen die hij opving van andermans huwelijksleven en vooral zijn jeugdervaringen: overal maakte hij werk van.

[p. 33]

Zijn ziektebeeld bracht hij onder in Het wezen van de angst; het had een proefschrift moeten zijn, maar was volgens zijn beoogde promotor teveel een opsomming van alles waar hij zelfbang voor was. Waren er mensen in zijn omgeving die in horoscopen geloofden? De ideeën die hij verwerkt in zijn studie Astrologie en wetenschap, past hij ook toe in de roman De kellner en de levenden. Als hij in de oorlog vast moet zitten, vat hij interesse op voor Boeddha en bespeurt bovendien bij zichzelf een behoefte aan een hogere macht: voor zijn De toekomst der religie is momenteel de belangstelling weer opgelaaid. En Vestdijk schreef brieven, heel veel brieven waar door Hazeu gretig uit wordt geciteerd.

Het zijn vooral deze citaten die ons inzicht bieden in wat Vestdijk bezielde, waarmee hij zich bezig hield en hoe hij zich in al zijn kwetsbaarheid toch steeds weer bloot durfde te geven. Mij zijn ze dan ook meer waard dan de veel te vele recensenten die door Hazeu worden aangehaald. Zoals een schrijver van formaat betaamt, kon het Vestdijk zelf weinig schelen wat er van zijn werk gevonden werd: hij vroeg aan zijn uitgever om plussen en minnen van wie en in welke krant, maar of hij daar kennis van nam? Vaak was hij intussen alweer een paar boeken verder. Voor ons, hier en nu, zijn die recensies ook nauwelijks nog interessant. Zo'n reactie van Hella Haasse bijvoorbeeld, uit 1951, over Aktaion onder de sterren: ‘...de tragedie van de ontoereikendheid van de sterveling die naar het hogere streeft zonder te beseffen wat hij wil en doet, en die de emanaties van zijn driften voor godengestalten houdt.’ Of Hugo Brandt Corstius, in 1996: ‘Met Juffrouw Lot bewijst Vestdijk nog eens zijn ongelofelijke romantalent. Ik heb in de dertig jaar na Juffrouw Lot maar drie romans gelezen die even goed waren.’ Tsja...

Als ronduit gênant ervoer ik de niet met het oog op publicatie geschreven citaten uit de brieven en dagboekaantekeningen van Ans Koster. Door vader Vestdijk wordt zíj als engel aangeduid, maar daar was ze toch te aards voor. Duidelijk blijkt hoe bezitterig zij was en hoe jaloers op de vele vrouwen die Vestdijk van zichzelf moest aanklampen en achterna lopen - soms letterlijk, met zijn jas over zijn pyjama. Dat zijn grote liefde voor Henriëtte van Eyk ongelukkig moest aflopen, is vooral aan haar te wijten. En aan zijn eigen lafhartigheid, natuurlijk. Maar zo onbeholpen als zij zich uitte, zo beperkt als ze was in haar taalgebruik! Aan de andere kant: hier hebben we dan zo'n raadsel dat door geen honderdduizend adressen, feiten, data en foto's - van haar ook weer te veel: een kiekje van 1 juli 1949 en dan ook nog een van 31 juli in hetzelfde jaar? - op te lossen valt.

Het taalgebruik van Hazeu lijkt op dat van een verslaggever die zich zo nu en dan een ongemakkelijk grapje veroorlooft: ‘Op 10 januari 1934 viel op hem de valbijl.’ Op Marinus van der Lubbe wel te verstaan. Of: ‘Daarna viel de brievenzender Simon voor maanden uit de lucht.’ Waar nodig zoomt hij in op iemand met wie Vestdijk min of meer intens te maken kreeg. Wat wringt, is het feit dat Hazeu zo'n nadere toelichting Intermezzo noemt. Dat klinkt alsof er een pauze wordt ingelast, een oponthoud, en zo ervaar je dat dan ook.

Zoals gezegd: na het lezen van een biografie moet je eigenlijk nieuwsgieriger zijn dan ervóór en, als het een schrijversleven betreft, vooral naar wat de beschrevene zelf schreef. Want ook dat wat je al van hem gelezen had, zie je nu door een andere bril. Dat geldt met name voor het mooiste gedicht dat ik van Vestdijk ken, ‘De uiterste seconde’, waarin gewandeld wordt met de

[p. 34]

honden: een beter antidepressivum is er niet. En dan ‘de halsband los’: die blijde bevrijding. Maar intussen gaat het over liefde en dood, en erboven staat: Voor Ans. Ik hoop voor mevrouw Koster dat ze juist deze opdracht naar waarde heeft weten te schatten.

Nieuwsgierig ben ik ook naar zijn ‘gotisch kriebelschrift’: we krijgen alleen een getypt opzetje te zien. En ik zou wel eens willen weten wat er eigenlijk precies is voorgevallen tussen vader Vestdijk en zijn inwonend neefje Antoine, naar wie de hoofdpersoon van Ivoren wachters is gemodelleerd. Antoine zou door Vestdijk sr worden onterfd: waarom eigenlijk?

Maar vooral was ik graag wat vaker die engel tegengekomen die Vestdijk bij zich gehad moet hebben. Aan wat zijn demon teweegbracht, wordt ruimschoots aandacht besteed, maar hij moet toch ook zo nu en dan heel erg gelukkig zijn geweest met zijn talent? Zich een God hebben gevoeld, een Schepper die zag hoe goed hij was? Hoe wonderbaarlijk het was dat hij, bijvoorbeeld, op de eerste bladzij van Aktaion onder de sterren een centaur kon laten opdraven waar ook de lezer meteen in gelooft. Zonder dat hij een klassieke opvoeding had gehad, kon hij de wereld der Grieken betreden alsof hij er thuis hoorde en ons, lezers, nam hij met zich mee. Aktaion was een creatie die hem achttien schoolschriftjes kostte en twee maanden tijd. En onwillekeurig moet ik nu denken aan die regels waarmee Achterberg zijn gedicht ‘Eine kleine Nachtmusik’ beëindigt: Haastig en diep gelukkig / schiep Mozart zijn kleine nachtmuziek. Dát geluk bedoel ik; ik weet zeker dat ook Vestdijk dat moet hebben gekend, maar ik vind er te weinig van terug in deze biografie. Maar ja, ‘Geluk heeft geen verhaal’ luidt immers het gezegde. We mogen het erbij verzinnen, we mogen hopen dat het er was...