Vestdijkkroniek. Jaargang 2007

[p. 13]

Repliek

Martin Hartkamp repliceert op de reacties van Mieke Vestdijk en Wim Hazeu op het eerste deel van zijn bespreking van Hazeu's biografie. Wellicht ten overvloede zij hier opgemerkt dat de redactie polemiek zeer toejuicht, maar niet noodzakelijkerwijs altijd volledig instemt met de inhoud van hoor en wederhoor.

Enige vraagtekens uit Doorn

In ‘Enige vraagtekens bij het artikel van Hartkamp’ in Vestdijkkroniek 109 (april 2007, p. 26) reageert mevrouw Vestdijk op het eerste deel van mijn bespreking van Hazeu's biografie in Vestdijkkroniek 108 (oktober 2006, p. 5-25). Ik stelde in dat stuk (p.7) dat Vestdijk in ‘zijn werk en zijn gedrag’ al ‘vóór het overlijden van zijn moeder [op 28 februari 1937 als gevolg van een beroerte] daarop reageerde.’

Inzake het ‘gedrag’ van Vestdijk wees ik op het feit dat hij begin oktober 1936 met Ans Koster vanuit Bilthoven verhuisde naar Den Haag en daar bleef wonen (in een huis dat van Ans Koster was) tot na het overlijden van zijn moeder. Aangezien Hazeu Vestdijks verhuizing niet steekhoudend kan verklaren en het zeer uitvoerige betoog van mevrouw Vestdijk met betrekking tot het ‘neefje Toine’ al evenmin opheldering verschaft over de redenen van Vestdijk om begin oktober 1936 terug te keren naar Den Haag, begrijp ik niet waarom ik niet mag aannemen dat Vestdijk terugkwam naar Den Haag omdat zijn moeder ziek was en omdat Vestdijk dat wist.

Ik denk daarbij ook aan de vele voorbeelden die ik (op p. 8-15 van mijn stuk) gegeven heb uit Vestdijks werk, het werk dus dat hij in Den Haag schreef van oktober 1936 tot en met maart 1937, die mijn stelling ondersteunen. Waarom gaat mevrouw Vestdijk daar volledig aan voorbij? Toch niet omdat het werk van Vestdijk haar niet interesseert?

Hoe ook, Vestdijk kwam naar Den Haag omdat zijn moeder ziek was. Wist hij ook wat haar mankeerde? In een brief aan Greshoff van vermoedelijk 2 maart 1937 schreef hij de beroerte van zijn moeder toe aan ‘arteriosclerose in de hersenen’, dus aderverkalking in de hersenen. Ik stelde in mijn stuk (p. 7) dat Vestdijk de geëigende symptomen (‘geheugenzwakte, duizeligheid et cetera’) als ‘medicus, zo heeft een medicus mij verzekerd,’ ook in de herfst van 1936 al correct kan hebben ingeschat.

‘Wie de medicus is die dit anno 2006

[p. 14]

beweert,’ schrijft mevrouw Vestdijk, ‘wordt door Hartkamp in het midden gelaten.’ Uit het woord ‘beweert’ blijkt al dat ze het niet gelooft. ‘Het lijkt mij stug,’ zegt mevrouw Vestdijk, ‘want de geneeskunde had in 1937 [lees: 1936] andere methodieken tot zijn beschikking dan in 2006.’ Nu gaat het hier om de diagnostiek, niet om de methodiek, maar het is waar, de medicus in mijn stuk was anoniem en ik mag hem nog steeds niet noemen, maar de neuroloog dr. J. Overweg bleek bereid hem te vervangen en veel mooier kan het niet.

Doctor Overweg was assistent van de in 1973 overleden neuroloog prof. dr. A. Biemond, die wij uit De laatste kans kennen als Warmond: ‘Men kon met Warmond alle kanten uit; maar natuurlijk deed hij wat zijn hand vond om te doen, en een enkele maal moest hij ook een co wel eens iets laten doen.’ Vestdijk beschrijft (op. p. 48-50) hoe Anton Wachter de lumbaalpunctie die hij van Warmond uit moet voeren door onhandigheid verprutst.

Op dat moment (in 1926-27) was Warmond (over wie wij nog niet wisten dat hij Biemond heette) assistent van professor Kuiper, ‘de neuroloog, van afkomst hersenanatoom, die altijd wel goed college had gegeven’ (De rimpels van Esther Ornstein, p. 308; zie ook De laatste kans, p. 47 e.v.).

Professor Kuiper nu, deelt dr. Overweg mij mee, was, onder zijn echte naam professor Brouwer, coauteur van het in 1924 verschenen Leerboek der zenuwziekten, onder redactie van Prof. Dr. L. Bouman en Prof. Dr. B. Brouwer (uitgegeven door de Erven F. Bohn te Haarlem), en op p. 375 van dit leerboek wordt de door Vestdijk bedoelde aderverkalking in de hersenen als volgt getypeerd:

‘De arteriosclerosis cerebri is vaak gekenmerkt door [...] blijvende wegvalverschijnselen (aphasieën, hemiplegieën enz.). Meestal zijn reeds jaren waarschuwingen voorafgegaan in den vorm van duizeligheid, voorbijgaande spraakstoornissen, afneming van het geheugen.’

Vestdijk, die in 1927 afstudeerde, deed ook examen bij professor Brouwer en het is niet onwaarschijnlijk dat hij Brouwers leerboek toen al kende. Rudi van der Paardt herinnerde mij aan Vestdijks c.q. Antons bijna ziekelijke fixatie op het voorbereiden van examens. Dat volgt al uit De beker van de min, p. 263: ‘Het boek van Holraadt kende hij vrijwel uit het hoofd, tot onderaan pag. 578; vroeg Holraadt dus iets van pag. 83, dan was hij erdoor; was het daarentegen pag. 714, dan liep hij kwade kansen.’ Maar hij slaagde en ook bij professor Brouwer c.q. Kuiper is hij, voorzover wij weten, nooit gezakt.

Ik concludeer dat Vestdijk, die als plaatsvervangend huisarts begin jaren dertig ook herhaaldelijk geconfronteerd moet zijn met de bepaald niet zeldzame ziekte waaraan ook zijn moeder is gestorven (al komt een beroerte vanzelfsprekend altijd onverwacht), in 1936 zonder meer in staat was de symptomen van aderverkalking te herkennen en daarop te reageren zoals hij dat in zijn werk en blijkens zijn verhuizing heeft gedaan.

Daarmee zijn alle vraagtekens van mevrouw Vestdijk afgehandeld. Ikzelf zat nog wel met een vraag, te weten waarom mevrouw Vestdijk zo verbeten op mijn stuk moest reageren. Ik had haar niet genoemd en Vestdijk komt er toch niet slecht vanaf? Nee, maar Hazeu's biografie natuurlijk wel. We wisten al dat mevrouw Vestdijk zeer over dat boek te spreken was, maar uit een interview dat ik recentelijk onder ogen kreeg (in Values, Magazine van ABN AMRO Private Banking, nr. 2, zomer 2007, p. 60-63) spreekt een veel grotere betrokkenheid dan mij bekend was.

Mevrouw Vestdijk ‘begeleidde Wim Hazeu bij diens biografie’ en draagt, zo stelt zij,

[p. 15]

‘medeverantwoordelijkheid voor een biografie als je ervoor kiest om mee te werken, je wordt er ook op aangesproken door vrienden en betrokkenen.’ Misschien ligt het dan iets meer voor de hand dat mevrouw Vestdijk geen ingrijpende kritiek kan velen op wat zózeer van haarzelf geworden is: ‘Ik vind het een goede biografie en had het gevoel: nu is het geboekstaafd, nu kan ik eindelijk mijn hoofd legen. Nu mag ik vergeten.’

Over mijn essay oordeelt mevrouw Vestdijk in haar ingezonden stuk als volgt: ‘het hele betoog [komt] naar mijn mening neer op muggenzifterij, dat alleen maar kan getuigen van een mateloos jalousie de métier die bovendien vilein van aard is.’ Ik ga daar verder niet op in. Het spijt mij dat ik niet zo enthousiast ben over de biografie als mevrouw Vestdijk. Dat zal mevrouw Vestdijk moeten accepteren.

Uitroeptekens van Hazeu

In ‘“Zo voel ik dat”/Reactie op Hartkamp’ in Vestdijkkroniek 109 (april 2007, p. 21-25) verzet ook Wim Hazeu zich tegen de door mij in mijn ‘Hazeu's biografie: Vestdijk als vierde keus’ in Vestdijkkroniek 108 (oktober 2006, p. 5-25) geponeerde stelling dat Vestdijk op 8 oktober 1936 met Ans Koster vanuit Bilthoven verhuisde naar Den Haag, waar hij tot eind juni 1937 bleef, vanwege de ziekte (aderverkalking in de hersenen) van zijn moeder, die op 28 februari 1937 na een beroerte overleed en op 4 maart werd begraven op Nieuw Eyk en Duynen, in het graf waarin niet Vestdijks vader, maar wel Vestdijk zelf (in 1971) ook begraven werd.

Volgens Hazeu gingen Vestdijk en Koster weg uit Bilthoven omdat hun huurcontract verlopen was, maar als dit al waar is (het betreffende huurcontract is niet geproduceerd noch enige uitlating van Vestdijk of van tijdgenoten die de mededeling van Hazeu bevestigt), dan is dat nog geen verklaring voor het feit dat Vestdijk terugging naar Den Haag. Hazeu schrijft nu (p. 23): ‘Vestdijk en Ans Koster bleven zoeken naar “een goed huis” op de Veluwe,’ maar hadden ze dat niet beter vanuit Bilthoven of Utrecht kunnen zoeken dan vanuit Den Haag? En bovendien is er pas sprake van dat zoeken in april 1937 (in een brief aan Greshoff), dus pas na de dood van Vestdijks moeder (als hijzelf nog aan 't herstellen is van een depressie).

Vestdijk hield niet van Den Haag, waar hij altijd last van reumatiek had, zoals blijkt uit brieven aan A. Roland Holst en Greshoff, die Hazeu zelf aan het daglicht heeft gebracht en die ik in mijn zo door hem gewraakte stuk heb geciteerd (p. 16). Den Haag was dus naar Vestdijks mening slecht voor zijn gezondheid en het lag ver van de Veluwe, in casu Putten, waar hij in juli 1937 zou gaan wonen. Er moet dus wel een goede reden zijn geweest voor Vestdijk om begin oktober 1936 te verhuizen naar Den Haag. Gezien het werk dat hij daar schreef en het moment waarop hij kwam en weer vertrok - en allereerst natuurlijk omdat er geen betere verklaring was verstrekt door Wim Hazeu - heb ik de komst van Vestdijk met de ziekte van zijn moeder in verband gebracht en Wim Hazeu heeft mij er niet van overtuigd dat ik dit standpunt op moet geven.

Het verbaast mij overigens dat Hazeu ook vasthoudt aan zijn voorstelling van zaken, want juist van die Haagse periode heeft hij een zeer

[p. 16]

onbetrouwbaar beeld gegeven. Op de twee eerste pagina's (236 en 237) die hij aan die periode wijdt, trofik liefst eenentwintig fouten aan (plus drie die ik niet meegeteld heb), waaronder ten minste negen grove, die ik allemaal beschreven heb (op. p. 15-21 van mijn stuk).

Hoe vaak nu had ik het volgens Hazeu bij het verkeerde eind voor wat deze ruim twintig fouten aangaat? In totaal tweemaal. Het gaat hem dan vooral om Sint Sebastiaan, geschreven eind 1936 en gepubliceerd in 1939 (dus als boek). Hazeu vermeldt echter in zijn biografie op p. 237 dat het boek geschreven werd eind 1939 en op p. 871: ‘De eerste publicatie was in 1938.’ Dan werd het boek gepubliceerd vóórdat het was geschreven, concludeerde ik in mijn artikel (p. 19).

Hazeu zegt nu (op respectievelijk p. 22 en p. 25) dat Sint Sebastiaan in 1938 in Groot Nederland werd gepubliceerd en dat hij weliswaar de schrijfdatum ten onrechte had opgegeven als ‘eind 1939’, maar dat ik de juiste datum zelf had kunnen afleiden, want op de bladzijde daarvóór ‘lezen wij [...] dat Vestdijk in november 1936 een verhaal schreef’ en ‘twee bladzijden verder lezen we dat de eerste maanden van 1937 een romanpauze vormden.’ Dus moet Sint Sebastiaan eind 1936 zijn geschreven. Ja, maar in de eerste plaats wist ik dat al en in de tweede plaats kan een auteur van de gewone lezer niet verlangen dat hij/zij een boek dat toch al niet plezierig leest ook nog eens helemaal gaat decoderen. Overigens had ik dit niet als ‘grove’ fout geteld, zoals Hazeu vermoedt. Het was gewoon een van de meer dan twintig fouten, en dat blijft het: dit soort fouten mag in zo'n soort boek niet blijven staan.

Iets anders ligt het in het volgende geval. Hazeu, zo stelde ik (op p. 20), ‘geeft ons de indruk dat “Water in zicht” (na 1940) nooit meer is herdrukt.’ Hazeu immers vermeldt veel vaker niet dan wel dat een door hem genoemd gedicht, in dit geval een reeks, ook opgenomen is in de Verzamelde gedichten en dus niet zo onbereikbaar is als door Hazeu gesuggereerd wordt. Maar ik schreef: ‘(na 1940)’, terwijl ik had moeten schrijven: ‘(na 1941)’, want Hazeu heeft inderdaad, zoals hij zegt (p. 23), op p. 884 (noot 644) aangegeven dat ‘Water in zicht’ herdrukt is in Simplicia (1941). Nog altijd onbereikbaar, maar wel één fout minder, die er dadelijk weer bij komt, want het titelregister, dat ik had geraadpleegd, geeft bij Water in zicht de pagina waar het om gaat niet aan.

Hazeu verdedigt zich - voor wat betreft mijn steekproef niet echt indrukwekkend, vind ik - en hij gaat ook in de aanval. Het gaat weer over twee kleine kwesties, maar Hazeu snijdt ze nu eenmaal aan en als ik fouten heb gemaakt, geef ik dat toe. Hazeu, p. 25: ‘Wat Hartkamp wel meteen heeft opgemerkt is dat ik in een geciteerd gedicht ergens een punt in plaats van een komma heb gezet. Daar heeft hij gelijk in, zoals ik gelijk heb met de opmerking dat Hartkamp in het door hem geciteerde gedicht uit “Water in zicht” ten onrechte middernachtlijk schrijft in plaats van middernacht'lijk.’

Maar daar heeft hij juist geen gelijk in. Hij doelt hier op de zesde regel van het slotgedicht, genummerd ‘X’, van de door mij behandelde verzenreeks ‘Water in zicht’ en daar staat ‘middernachtlijk’, zónder apostrof dus. Dit geldt voor de eerste druk én voor de tweede druk van de Verzamelde gedichten. Iedere lezer kan het nagaan op p. 426 van deel I en wie toch een exemplaar gekocht heeft met in druk een apostrof in ‘middernachtlijk’, krijgt van mij tweehonderd euro. Dat geldt ook voor Wim Hazeu.

Maar in het andere geval scoort Wim Hazeu een punt. Ik schreef in mijn artikel (p. 17) dat Vestdijk weliswaar op 5 oktober 1936 Slauerhoffs crematie niet had bijgewoond, maar dat Hazeu hem dit niet kon verwijten ‘omdat Vestdijk

[p. 17]

nóóit aanwezig is geweest bij een crematie of begrafenis van een collega.’ Wat ik had moeten stellen, was: ‘van een bevriende schrijver,’ want, zegt Wim Hazeu terecht (p. 22), de crematie van Frans Coenen werd wél bijgewoond door Vestdijk, zij het als vertegenwoordiger van Groot Nederland en zeer tegen zijn zin (‘Het enige,’ aldus Vestdijk, ‘dat ik [Coenen] kwalijk heb genomen, was dat ik naar zijn crematie moest’), maar goed, hij was er. Dat was dus een fout van mij.

Meer fouten, dus onjuistheden van feitelijke aard, heeft Wim Hazeu niet in mijn stuk gevonden. Twee fouten in een stuk van twintig pagina's vind ik niet veel, waar ik bij Wim Hazeu ruim twintig fouten aantrof op twee pagina's. Dat vind ik wel heel veel, maar ik ben niet met uitroepen gekomen als: ‘onevenwichtig, chaotisch, moraliserend en tendentieus’ (p. 22) of met typeringen als ‘de suggestieve en manipulerende Hartkamp’ (p. 25) enzovoort.

Beschaafder is (p. 24): ‘Hartkamp is geen biograaf en met zijn stijl van “lijkt mij”, “klaarblijkelijk”, misschien wel”, “zo voel ik dat”, “als het ware” zou hij biografisch ook niet ver komen.’ Dat vraag ik mij af. En is Hazeu zo ver gekomen met zijn zekerheden? Kees Fens schreef over de benadering van Hazeu (de Volkskrant, 11 november 2005; ook opgenomen in Vestdijkkroniek 108, p. 50-52) ‘dat het er soms op lijkt dat Hazeu slechts verbindende teksten schrijft en allerminst een biograaf is. [...Hij] laat nagenoeg elke karakterisering, elke mogelijkheid tot het uiten van vermoedens, elke poging tot inzicht [...] achterwege.’ Het is dus maar hoe je het ziet of - inderdaad, ja - voelt.

En ik vind wel dat je niet zomaar wat moet zeggen. Mijn stuk werd uitgelokt door déze grote zekerheid van Wim Hazeu (p. 245): ‘Een directe reactie op de dood van zijn moeder is in Vestdijks werk niet te vinden.’ Dat bleek onjuist. ‘Water in zicht’ was zo'n reactie en ook in De koperen tuin vinden we duidelijke verwijzingen in die richting. Maar Hazeu geeft het niet toe. Hij stelt integendeel (p. 24) dat ‘Vestdijk zelf’ ‘het had over zijn meest fictieve boek.’

Alweer zo'n zekerheid waar ik niet in geloof, maar die ik niet kan controleren, want Hazeu verschaft geen bron. Maar ik ken wel een uitlating van ‘Vestdijk zelf’, de dato 28 december 1965 opgetekend door José de Ceulaer (in Te gast bij Nederlandse auteurs, 's Gravenhage/Rotterdam z.j., tweede druk, p. 108) over De koperen tuin. Vestdijk ontwerpt een vijfdeling van zijn romans, die hij als volgt begint: ‘1. de autobiografische Anton Wachter-romans [en] 2. de half-autobiografische romans, zoals De koperen tuin.’ Wat dit precies betekent voor De koperen tuin staat open voor discussie, maar het gaat in geen geval om Vestdijks ‘meest fictieve boek’.

Vrij ergerlijk is ook Hazeu's riposte op mijn verwijt dat hij voor wat het merendeel van Vestdijks poëzie betreft nooit melding maakt van de Verzamelde gedichten. Antwoord van Hazeu (p. 23): ‘Ik citeer inderdaad, tenzij anders vermeld, uit de door Vestdijk ontvangen eerste drukken van dichtbundels. Ik doe niet veel anders dan Hartkamp. Ik citeer uit zijn artikel voetnoot nummer 3: “Tenzij anders aangegeven, citeer ik werk van Vestdijk altijd uit de eerste druk.”’

Maar poëzie citeer ik altijd uit Vestdijks Verzamelde gedichten, niet omdat ik die editie zelf bezorgd heb, maar omdat het strikt genomen een Ausgabe letzter Hand is. Ik heb alles nog met Vestdijk kunnen doornemen en de gedichten zijn dus afgedrukt zoals hij dat zelf wenste (‘middernachtlijk’ zonder apostrof bijvoorbeeld). Een neerlandicus moet goede redenen hebben om op oudere, door de schrijver afgewezen, versies terug te vallen en hij moet die redenen vermelden, wat Hazeu geen keer gedaan

[p. 18]

heeft. Dat de poëzie van Vestdijk niets of nauwelijks iets voor hem betekent, blijkt misschien nog wel het best uit deze samenvatting in een interview met Vrij Nederland van 19 november 2005: ‘[Vestdijks] grootste liefde was de roman, als tussenfase het essay, als overkoepelend sfeerbeeld de muziek - dát was Vestdijk.’

En dat was mijn antwoord aan Hazeu. Over Vestdijks depressie in maart-juni 1937 ga ik met Hazeu niet in discussie, want het hele onderwerp depressie is in de biografie, zoals ook anderen hebben opgemerkt, nog nauwelijks van de grond gekomen en het voert te ver om dat op deze plaats te gaan verhelpen, al heb ik er wel ideeën over of vermoedens, kortom niets wat Wim Hazeu zou interesseren.

Tot besluit, twee noten bij mijn essay zijn verkeerd genummerd: noot 17 is noot 18 en noot 18 is noot 17. Mijn eigen schuld, want ik heb zelf de proef gecorrigeerd. En nóg een kleinigheid: Peter van Eeten heeft mij lang geleden inderdaad geïnterviewd, maar niet, zoals Hazeu vermeldt (p 24), in Het Vaderland van 1 november 1971, maar in de NRC van 4 november 1971. Díe krant bestaat tenminste nog.