Vestdijkkroniek. Jaargang 2007

[p. 47]

Hans Renders
Verliefdheden en depressies

(Vrij Nederland, 26 november 2005)

Het heeft iets merkwaardigs. Simon Vestdijk studeerde medicijnen, wist veel van psychologie, leed zijn leven lang aan ernstige depressies en toch houdt zijn biograaf zich verre van gepsychologiseer. Hazeu heeft een documentaire biografie gemaakt. Uit de bronnen moet het verhaal als vanzelf naar voren komen. Maar soms is de hand van de biograaf dwingend, bijvoorbeeld door het boek met de publicatie van Vestdijks eerste bundel te laten beginnen, toen hij al vierendertig was, en niet op traditionele wijze met de jeugdjaren.

Bij zijn eerste roman kreeg hij direct een teleurstelling te verwerken. Voor zijn dikke manuscript Kind tussen vier vrouwen vond hij geen uitgever. Uit dit ‘oerboek’ werd Terug tot Ina Damman gedestilleerd. Het werd de evergreen voor alle jongens die een jeugdliefde onbeantwoord zagen. Vestdijk heeft later contact gehad met de vrouw die model stond voor Ina Damman. ‘Ik vind het eigenlijk waanzin om meisjes in grootmoeders te veranderen, bepaald een fout van de almachtige.’ Hazeu weet duidelijk te maken dat verliefdheid de motor van het schrijverschap van Vestdijk was. Een stoet van oude en jonge meisjes trok aan hem voorbij, allemaal defilerend als romanpersonage. Ina Damman en Else Böhler zijn romanpersonages die naar echte meisjes gemodelleerd waren en Ans Koster, Henriëtte van Eyk en Mieke Vestdijk kregen in fictie een gezicht.

Een zwak punt van deze biografie is Hazeus schrijven. Niet dat hij slechte zinnen maakt. Maar de biograaf doet nergens moeite om verhalend te zijn. Zijn documentaire wijze van schrijven wordt doorsneden met intermezzo's, korte toelichtende tekstjes, maar ook met particuliere terzijdes waarin hij de lezer mededeelt geen kwakzalver te willen zijn door voor psychiater te gaan spelen of over wat hij in het ochtendblad las net nadat een bepaalde passage geschreven was.

Toen in de meidagen van 1940 gesproken werd over de zelfmoorden van schrijvers en wetenschappers, werd in één adem ook het gerucht verspreid dat Vestdijk vijfhele dagen niet gewerkt had. En hiermee zitten we in de Tweede Wereldoorlog. Vestdijk zat als krijgsgevangene in Sint-Michielsgestel, zijn romans werden in het Duits vertaald en hij was na enige aarzeling bereid zich aan te melden bij de Kultuurkamer. Er is al veel gediscussieerd over hoe dit gedrag te wegen. Hazeu maakt aannemelijk dat Vestdijk weliswaar geen held was, maar erger toch ook niet. ‘Vestdijk paste zich niet aan, schikte zich niet, maar deed een geslaagde poging tot misleiding van de vijand,’ oordeelde Max Nord later.

Krijgsgevangene of vrij man, het scheppen ging altijd door. Aan zijn vriend Johan van der Woude: ‘Met het oog op onverhoedsche bombardementen en dgl. betreurenswaardige vergissingen heb ik een gedeelte van mijn oeuvre in het prieel begraven. Ik deel je deze plek mee,

[p. 48]

voor het geval wij sneuvelen, en jij niet.’ En dat was maar een van de voorzorgsmaatregelen. Hier en daar werd een kluis gehuurd om kant en klare manuscripten in te bewaren. In mei 1945 lagen er vijftien boeken klaar voor de pers.

Het grote raadsel is hoe Vestdijk het allemaal voor elkaar kreeg, tweeënvijftig romans, maar ook essaybundels en studies. Dat raadsel wordt maar ten dele opgelost door de wetenschap dat niet alleen Vestdijks verliefdheden stimulerend werkten op zijn schrijverschap maar dat ook zijn angst om in maandenlange depressies te vervallen hem deed werken alsof de duivel hem op de hielen zat. Alleen al tussen maart 1963 en december 1965 schreef Vestdijk zes romans, een boek over de symfonieën van Bruckner en de studie De zieke mens in de romanliteratuur. En dan waren er ook nog de minder bekende activiteiten, zoals Vestdijks medewerking aan astrologische tijdschriften of aan de Doornse Courant De Kaap, met muziekrecensies.

Vestdijk is rond de zestig jaar oud als hij tijdens een vakantie in Berchtesgaden verliefd wordt op Antonia Grassl, zij figureert in Open boek en De arme Heinrich. Er ontstaat een correspondentie. Vestdijk stuurt haar boeken, grammofoonplaten en zelfs gedichten, maar Antonia geeft niet thuis als Vestdijk meer wil. Aan het einde van zijn leven overkomt Vestdijk dat wel vaker: hij raakt verliefd op een meisje, ontmoetingen volgen, maar de meisjes willen niet méér. Vestdijk liet Nol Gregoor - Martin Ros doopte hem ooit tot ‘Vestdijks aandoenlijke sokophouder’ - regelmatig een meisje ronselen voor de grote schrijver. Hazeu heeft met een vrouw gesproken die als negentienjarige studente tegenover de tweeënzestigjarige Vestdijk zat. ‘Hij vertelde me een keer het verhaal dat Goethe als tachtigjarige een meisje van twintig ten huwelijk had gevraagd. Ze had hem geweigerd, maar toen ze zelf heel oud was en men haar vroeg waarom ze nooit getrouwd was, zei ze: “Aber Goethe hat mich geliebt.”’

Na de dood van Ans Koster halverwege de jaren zestig: ‘Iedereen raadt mij nu een oude juffrouw in huis te nemen, maar ik denk er niet over, en trouwens, waarom een oude?’ Vestdijk trouwde met de veertig jaar jongere Mieke van der Hoeven en kreeg twee kinderen met haar. Lang heeft dit prille geluk niet geduurd. Vestdijk sleepte zich van ziekenhuis naar verzorgingscentrum, van depressie naar nieraandoening. Romanschrijven had hij verruild voor televisiekijken. Hij overleed in 1971.

Als gids voor het werk van Vestdijk is deze biografie beter geslaagd dan als onthullende studie waarin het laatste woord over heikele kwesties wordt gezegd. Dat is te verklaren uit Hazeus werkwijze om eerder uit brieven van en aan Vestdijk te citeren dan uit de Vestdijkkroniek, het kritische boek dat Adriaan Venema ooit over Vestdijk schreef of de versmade biografie van Hans Visser uit 1987. Dat maakt deze biografie - hoe paradoxaal ook - tot een eigenzinnig boek. Tegelijkertijd hangt Hazeu wel erg aan zijn bronnen door veel te citeren dat ook in eigen woorden gezegd kan worden. Maar goed, dat is de keuze van Hazeu en wat je er ook op kunt aanmerken, deze biografie verveelt geen moment.