Vestdijkkroniek. Jaargang 2007

[p. 43]

Emanuel Overbeeke
Het resultaat van tweerichtingsverkeer
De nieuwe biografie van Vestdijk

(Biografie Bulletin, Jaargang 16, nr. 1, Voorjaar 2006)

De nieuwe biografie van Simon Vestdijk, door Wim Hazeu, is in veelopzichten een verbetering, zowel ten opzichte van het vorige boek over Vestdijk van Hans Visser uit 1987 als van Hazeus biografieën van Achterberg en Slauerhoff. Hazeu heeft volgens Emanuel Overbeeke echter meer oog voor de breedte dan voor de diepte.

De extra ruimte die Wim Hazeu in zijn Vestdijkbiografie ter beschikking stond (in platte tekst bij Hans Visser ruim 500 en bij Hazeu ruim 800 bladzijden) bood gelegenheid zijn onderwerp genuanceerd te belichten. Vestdijk was zeker geen heilige. Hij leefde voor zijn kunst, trok zich daartoe bijna niets aan van wie of wat ook, en had uitgesproken opvattingen maar kon als hij wilde ook uitstekend om de hete brij heen draaien. Anders dan zijn voorganger Visser maakt Hazeu zelden de fout het werk te verklaren vanuit het leven. Veel meer dan Visser beseft Hazeu dat een artistieke creatie het resultaat is van tweerichtingsverkeer: de creatieve persoonlijkheid heeft vaak minstens zoveel invloed op het leven als andersom. Hazeu vertelt dat Vestdijk zijn eerste biograaf, Nol Gregoor, verzocht de autobiografische Anton Wachter-romans niet al te letterlijk op te vatten en zei hem dat de verschillen tussen feit en fictie minstens zo groot zijn als de overeenkomsten. Hazeus a-chronologische opzet getuigt van een literaire inslag. Hij begint met de beschrijving van de jaren 1932 en 1933, waarin Vestdijk definitief koos voor het

[p. 44]

schrijverschap. Vervolgens bewandelt hij het leven van de wieg tot het graf in de gebruikelijke volgorde.

Hazeu bespreekt Vestdijks boeken op het moment dat Vestdijk ze schrijft, en beziet hen overwegend (maar niet uitsluitend) in het licht van wat Vestdijk op dat moment bezighield. Hij is kort en summier, maar daarmee niet minder elementair en terzake, over wat hij als de belangrijkste thema's in Vestdijks werk beschouwt. Deze komen reeds aan bod bij de beschrijving van de jaren 1932 en 1933, maar krijgen niet de uitvoerige en autonome behandeling (dat wil zeggen los van de biografie) die ze wel kregen van Menno ter Braak in zijn De duivelskunstenaar uit 1940, een van de klassieke teksten uit de Vestdijkologie. Hazeu geeft wel samenvattingen van Vestdijks publicaties en citeert - veel uitvoeriger dan Visser - uit recensies, maar beschrijft een nieuwe creatie van Vestdijk niet als een nieuwe variatie op een bekend thema. Hij heeft niet de ambitie in de voetsporen te treden van oudere Vestdijkologen als Kees Fens, Tom van Deel, Martin Hartkamp en anderen, al maakt hij graag gebruik van hun inzichten en bedankt hij hen in zijn voorwoord. Ruime aandacht geeft Hazeu aan de betekenis van het tijdschrift Merlyn, dat in de jaren zestig, in Hazeus woorden, iemands werk besprak ‘losgehaakt [...] van biografische en psychologische of religieuze interpretaties’ en zich concentreerde op de structuur van het werk en de literaire middelen van de schrijver. Een van de voormalige Merlyn-redacteuren, Kees Fens, schreef in zijn recensie in de Volkskrant dat Hazeu niet ingaat op de belangrijkste vraag inzake Vestdijk: wat bracht deze auteur tot een oeuvre van deze omvang, van dit niveau en met deze thema's?

Depressies

Vestdijk werd geboren in 1898 in Harlingen, groeide daar op, studeerde vanaf 1917 medicijnen in Amsterdam en was vanaf eind jaren twintig korte tijd waarnemend arts en scheepsarts op een reis naar Indië. In 1932 koos hij definitief voor het schrijverschap. Tot 1939 woonde hij volgens Hazeu op eenendertig verschillende adressen, totdat hij in dat jaar met zijn levensgezellin Ans Koster naar Doorn verhuisde. Daar zou hij in 1965, enkele maanden na de dood van Ans Koster, trouwen met Mieke van der Hoeven, en daar zou hij blijven wonen tot zijn dood in 1971. Met haar kreeg hij twee kinderen. Schrijven deed hij zowel gedisciplineerd als op manische wijze. Op zijn zeventiende bleek hij vatbaar voor depressies die hem later elk moment konden treffen, verlammen en daarmee beroven van inkomsten. Pas op late leeftijd kon hij van zijn pen leven. De acht autobiografische Anton Wachterromans spelen in de periode 1898-1927; de eerste vier romans ontstonden in de jaren dertig en veertig, het tweede viertal tussen 1956 en 1958. Visser bespreekt de romans in de hoofdstukken waarin hij Vestdijk laat optreden als scholier en student en maakt daarbij de fout de romans primair op te vatten als historische documenten. Bij Hazeu liggen tussen gebeurtenis en verwerking soms vele jaren. Zo ging het ook in werkelijkheid. Vestdijk was student van 1917 tot 1927 en beschreef deze periode tussen 1956 en 1958. Hazeu noemt enkele verschillen tussen romans en werkelijkheid en baseert zich daarbij op teksten van Vestdijk. Een omvangrijke vergelijking van overeenkomsten en verschillen laat hij over aan de lezer. Hazeu is meer geïnteresseerd in de breedte dan in de diepte; meer in een globaal beeld waarin diverse aspecten met elkaar in verband staan dan in een uitvoerige bespreking van één daarvan. Een

[p. 45]

voorbeeld is het hoofdstuk over de jaren 1922-1927 waarin muziek, de studie medicijnen en de liefde geraffineerd samengevoegd worden. Voor meer diepgravende studies van Vestdijks werk verwijst hij de lezer naar de literatuurlijst achter in zijn biografie.

Een ander voorbeeld van Hazeus keuze voor de breedte is zijn behandeling van de kiemceltheorie, de theorie dat een kunstwerk, of het nu om een gedicht of een compositie gaat, te herleiden is tot een kleine kern. Die theorie staat centraal in De glanzende kiemcel, Vestdijks boek over het wezen en de techniek van de poëzie, en in veel van zijn beschouwingen over muziek, met name die over Debussy, een van Vestdijks favoriete componisten. Hoe die geschriften met elkaar te maken hebben, laat Hazeu over aan de lezer om te bepalen. Dat Vestdijk de term kiemcel ontleende aan de componist Pijper, vermeldt Hazeu in een voetnoot.

Geestverwanten

Een vergelijking tussen de biografieën van Visser en Hazeu is om diverse redenen nuttig. Visser mocht na enkele jaren onderzoek van mevrouw Vestdijk de Vestdijkcollectie in het Letterkundig Museum niet langer inzien, en daarom kon hij niet meer citeren uit Vestdijks geschriften. Visser onderving deze moeilijkheid door uitvoerig te spreken met personen die Vestdijk hadden gekend en van wie velen niet meer in leven waren toen Hazeu aan zijn Vestdijk-biografie begon. Hazeu mocht van mevrouw Vestdijk de persoonlijke documenten van haar man wel inzien en er uit citeren.

Gregoor meende dat Vestdijk schreef om niet te hoeven leven. Hazeu bestrijdt dit niet, maar verdedigt wel de stelling dat voor Vestdijk het werk op de eerste plaats kwam. Vestdijks eigen verleden was daarbij een belangrijke inspiratiebron, maar geen ‘levende werkelijkheid’. Toen Gregoor een reünie wilde organiseren van Vestdijks vriendinnen uit zijn middelbare schooltijd, dreigde Vestdijk half voor de grap hem te vermoorden. Om dezelfde reden behield hij tussen 1935 en 1965 afstand tot alle vrouwen uit zijn omgeving behalve tot Ans Koster. Hoezeer hij soms een andere vrouw beminde, hij durfde Koster niet te verlaten. Zelfs Henriëtte van Eyk, met wie hij een hechte band had, kon hem niet daartoe brengen. Koster besefte wat zij voor hem betekende: alleen zij kon de omstandigheden creëren waaronder hij kon werken. Zij verzorgde hem, verhuurde haar huis in Den Haag zolang Vestdijk niet volledig van zijn pen kon leven en hield al te nieuwsgierige geïnteresseerden in Vestdijks persoon en werk op een afstand. Die taken verrichtte zij weliswaar met gemengde gevoelens, maar ze deed het toch. Over dit onderwerp is het boek van Hazeu slechts een graduele verbetering vergeleken met Visser: wel veel nieuwe documenten, geen nieuwe visie.

De verschillen tussen Visser en Hazeu betreffen in de eerste plaats Vestdijks verhouding met andere schrijvers. Hazeu maakt meer nog dan Visser duidelijk dat Vestdijk zijn belangrijkste vrienden en literaire geestverwanten reeds kende voor 1940 en dat de meesten van hen overleden in, dan wel kort na de Tweede Wereldoorlog (Ter Braak en Du Perron in 1940, Pijper in 1947). Met het oeuvre van veel schrijvers die na de oorlog bekend werden, had hij weliswaar geen affiniteit, maar dit weerhield hem er niet van de nieuwe literatuur intensief te volgen en soms lovend te beoordelen, vooral wanneer een auteur valse illusies en hypocrisie aan de kaak wilde stellen. Tussen 1945 en 1955 gaf Vestdijk vooral in zijn recensies (en na 1960 met name in zijn tot nu toe ongepubliceerde brieven aan een vriendin die Hazeu van de ontvangster alleen mocht aanduiden als V.), uitgesproken en doordachte

[p. 46]

oordelen over het werk van destijds nog jonge schrijvers. Volgens deze teksten was hij uitstekend in staat veelbelovend talent te herkennen en te stimuleren, ook wanneer deze auteurs op een andere golflengte zaten. Reves homoseksualiteit interesseerde hem niet, en toen hij in 1966 W.F. Hermans bezocht, bleken de twee schrijvers elkaar weinig te melden te hebben. De enkele gebundelde en vele ongebundelde en soms ongepubliceerde teksten hieromtrent onderstrepen nog eens de noodzaak van een uitgave van Vestdijks verzamelde literaire essays.

Een tweede verschil tussen Visser en Hazeu betreft Vestdijks laatste levensfase, na 1965. Visser beriep zich vooral op mondelinge bronnen als Gregoor (door Hazeu bestempeld als ‘stalker’) en Victorine Hefting (volgens Hazeu een ‘notoire rondspreker’), Hazeu beroept zich op de memoires van mevrouw Vestdijk die na 1987 verschenen. Vestdijk wilde volgens Hazeu na 1960 graag kinderen en was daarvoor zelfs bereid het schrijverschap op te offeren. Gregoor bestreed dit idee (in een ongepubliceerd gesprek met de auteur), terwijl Hazeu zijn visie onderbouwt met citaten van Vestdijk uit brieven.

Wie hier gelijk heeft, is moeilijk te bepalen. ‘Beschouwingen, interviews, documenten, de bronnen, het is aan de biograaf om ze een plaats te geven in de opbouw van een beeld van Vestdijk. Hij kiest, hij wikt en weegt, hij zet de verhaallijn uit, binnen de gekozen omvang van de biografie, en trekt (voorzichtig) conclusies.’ Aldus Hazeu in zijn inleiding. De kwestie van de waarde van documenten is extra interessant omdat de auteur op dit boek promoveerde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hazeus inleiding doet vermoeden dat hij een biografie opvat als een literaire constructie waarbij elk detail moet kunnen worden gedocumenteerd. Een leven dat postuum en gedocumenteerd wordt beschreven is daarmee in wezen evenzeer ‘fictie’ als een verzonnen leven van een niet-bestaande personage.

Hazeu is niet de grootste literator, maar hij heeft voldoende gevoel voor structuur om in deze veelheid aan gegevens een noodzakelijke hiërarchie aan te brengen. Zo houdt de lezer de illusie dat de chaos slechts bestaat voor de gebiografeerde, niet voor de biograaf. Hazeu beseft dat het een van de eigenschappen van boeken als deze is dat veel kennis die voorheen alleen aanwezig was bij specialisten nu ook voor een breed publiek toegankelijk wordt. Hij combineert deze specialistische kennis met een schat aan niet eerder gepubliceerd materiaal. Hoeveel nieuwe informatie Hazeu links heeft laten liggen is onbekend, maar afgaande op de tekst en de noten zal dat niet veel zijn. Hij maakt niet de fout van Visser die strikt chronologisch wilde blijven en niet wilde erkennen dat veel schrijvers met meerdere zaken tegelijk bezig zijn. Het gevolg hiervan was dat de lezers slechts losse feiten zagen en geen verbindende thema's, waardoor ze tussen de bomen het bos niet meer zagen. Hoe die thema's in elkaar grijpen, leest men niet bij Visser, wel bij Hazeu.

Wim Hazeu, Vestdijk. Een biografie (Amsterdam, De Bezige Bij 2005)

Hans Visser (i.s.m. Max Nord), Simon Vestdijk: Kinderjaren (Hoevelaken, Libris 1987)

Hans Visser (i.s.m. Max Nord en Emanuel Overbeeke), Simon Vestdijk, een schrijversleven (Utrecht, Kwadraat 1987)