Vestdijkkroniek. Jaargang 2007

[p. 21]

Reacties op het artikel ‘Vestdijk als vierde keus’ van Martin Hartkamp in Vestdijkkroniek 108. Hartkamp heeft geen inzage gehad in deze reacties voor het ter perse gaan van dit nummer.

‘Zo voel ik dat’
Reactie op Hartkamp
door Wim Hazeu

In de Vestdijkkroniek nr. 108 vindt Martin Hartkamp mijn Vestdijkbiografie ‘bedenkelijk nijgen naar schandaaljournalistiek’, wat niet verwonderlijk is, want volgens Hartkamp is mijn ‘natuur’ alleen maar ‘sensatie!’. Van die sensatiezucht geeft hij een voorbeeld:

Op p.870 (noot 458) vermeld ik dat de cyclus ‘Water in zicht’ met ‘Ontmoetingen in het Vondelpark’ en ‘Kwatrijnen’ gebundeld werd in de bundel Water in zicht. Ik had van Hartkamp ook nog moeten vermelden dat de bundel herdrukt werd in de bundel Simplicia en dat de reeks ‘Water in zicht’ eerder in het tijdschrift De Stem was opgenomen. De herdruk van Water in zicht heb ik elders wel vermeld, maar los daarvan: ik ben in de eerste plaats biograaf en niet zo zeer de beschrijver van de drukgeschiedenis van alle werken van Vestdijk. In plaats van op die drukgeschiedenis in te gaan schreef ik dat op 11 november 1940 de 1e druk werd vernietigd door het bombardement op Maastricht, waarbij het kantoor van Vestdijks uitgever Stols werd getroffen. Hartkamp begrijpt die aandacht wel voor het bombardement, immers, Hazeu was uitgever ‘en krachtens zijn natuur (sensatie!)’ legt hij ‘sterk de nadruk op dat bombardement, natuurlijk.’ Voor wie uit de biografie weet hoe vaak Vestdijk panisch werd bij de gedachte dat zijn manuscripten bij uitgevers verloren zouden kunnen gaan door een bombardement, is mijn opmerking geen ‘sensatie!’, maar relevant. Hartkamp heeft van Vestdijk zo gezien weinig begrepen. Om het maar eens sterk te zeggen: voor Vestdijk waren zijn manuscripten belangrijker dan mensen, een houding die Hartkamp niet begrijpen kan. Hij beweert bijvoorbeeld glashard en zonder enig bewijs dat Vestdijk in oktober 1936 van een huurhuis in Bilthoven naar de woning van zijn ‘huisgenote’ Ans Koster in Den Haag verhuisde, omdat hij dichter bij zijn zieke moeder wilde zijn. Hij verwijt mij dat ik in mijn feitenrelaas die mening niet deel. Even hard, maar ook onjuist, beweert hij dat de dood van Vestdijks moeder bij de schrijver tot een depressie leidde. Ik kom op beide feiten, door Hartkamp mijn ‘grove fouten’ genoemd, terug.

[p. 22]

Wat nu verder te denken van Hartkamps manier van polemiseren in zijn onevenwichtig, chaotisch, moraliserend en tendentieus artikel met fouten? Laat ik enkele voorbeelden geven.

Ik beschrijf een reisje van Ans Koster en Vestdijk naar Brussel, maar volgens Hartkamp leest hij in de beschrijving ‘niets over Greshoff’, in tegenstelling tot een beschrijving in de eerste Vestdijkbiografie van Hans Visser. Maar wat schreef ik? ‘Met Greshoff sprak Vestdijk in het Brusselse café “Pourquoi Pas”. Greshoff had zijn jonge medewerker Kees Lekkerkerker meegenomen, die op zijn beurt Vestdijk portretteerde.’ (p.232). Uit dat geschreven portret citeert Hartkamp wél, maar Greshoff ziet hij voor het gemak maar over het hoofd. Dat past beter in zijn kraam als aanklager. (Hans Visser schrijft dat Vestdijk ook Marsman in de Ardennen bezocht. Ik heb daar geen bevestiging voor kunnen vinden, noch in Zee, berg, rivier. Het leven van Marsman (1999, p.308) door Jaap Goedegebuure, noch in het uitgebreide reisdagboek van Vestdijk. Marsman had zich volgens Goedegebuure in september 1936 voor een aantal weken in de Ardennen ‘uit de bewoonde wereld teruggetrokken om te kunnen schrijven.’ Toch sluit ik Vissers bewering niet uit, al ken ik zijn bron niet).

Een ander voorbeeld: In noot 460 (p.870) vermeld ik dat Sint Sebastiaan vanaf januari 1938 werd voorgepubliceerd in Groot Nederland en in 1939 in boekvorm verscheen. Vervolgens ga ik in noot 462 (p.871) in op Maarten 't Harts vermoeden dat de moederfiguur in Sint Sebastiaan schimmig bleef omdat zij nog zou leven toen het boek verscheen. Ik schrijf dat dit vermoeden ongegrond is, want de moeder ‘overleed in 1937. De eerste publikatie was in 1938.’ Wat doet Hartkamp? Hij citeert eerst noot 462, schrijft dan dat hij pas ‘later, álle noten’ doornemend achter het bestaan van noot 460 kwam, en concludeert vervolgens: ‘Men ziet dat ook de nóten van Hazeu chaotisch zijn.’ Wie is hier de chaoot? En een eigenwijze chaoot, want hij blijft tot tweemaal toe beweren dat de eerste publikatie van Sint Sebastiaan in 1939 was. In een poging grappig te zijn schrijft hij: ‘... het jaar van publicatie mag dan, dankzij mijn collegiale speurwerk, 1939 zijn geworden.’

Een volgend voorbeeld: ik vermeld dat Vestdijk niet bij de crematie van Slauerhoff aanwezig was. Volgens Hartkamp klinkt dat nogal verwijtend, en dat is, vindt hij, ‘tamelijk onheus [..] omdat Vestdijk nóóit aanwezig is geweest bij een crematie of een begrafenis van een collega.’ Wat schreef ik? ‘Op 5 oktober 1936 overleed Slauerhoff, de crematie vond op 8 oktober plaats, de dag waarop Vestdijk verhuisde [...]. Zonder dit alibi was hij evenmin naar de plechtigheid gegaan.’ (p.234). Vervolgens beschrijf ik dat Vestdijk zijn dichterlijk voorbeeld ‘uit zijn genegenheid’ had verbannen en ik geef aan hoe en waarom dat gebeurde. Hartkamp vindt dat een uitweiding, terwijl het een verklaring is. Het is bovendien het sluitstuk van de wispelturige, wisselende en soms tumultueuse relatie tussen Slauerhoff en Vestdijk. Dit alles noemt Hartkamp ‘een bijzaak’, maar als biograaf vind ik het een hoofdzaak. En wat met Hartkamps opmerking dat Vestdijk nóóit op een begrafenis en crematie aanwezig is geweest? Eind juni 1936 was Vestdijk aanwezig bij de crematie van Frans Coenen, door mij beschreven op p.215 en p.216. Het zal wel weer een ‘bijzaak’ zijn geweest die Hartkamp gemakshalve over het hoofd heeft gezien. Want, dat heb ik inmiddels wel begrepen, Hartkamp bepaalt wat hoofd- en bijzaak is, wat ‘genoeg’ en wat onvoldoende is. Ik raad de lezer aan p. 232 tot 234 van de biografie te lezen en een conclusie te trekken. Hartkamp beschouwde ze als een overbodige bijzaak, ‘erger nog, de bijzaken

[p. 23]

worden bij hem [Hazeu] maar al te vaak de hoofdzaak, louter en alleen omdat hij er de primeur ervan veroverd heeft. Dan gaat dit boek bedenkelijk nijgen naar schandaaljournalistiek’.

Nog een voorbeeld. Hartkamp schrijft: ‘Hazeu verwijst voor wat het grootste en het beste deel van Vestdijks poëzie betreft dus nooit naar de Verzamelde gedichten.’ Ik citeer inderdaad, tenzij anders vermeld, uit de door Vestdijk ontvangen eerste drukken van dichtbundels. Ik doe niet veel anders dan Hartkamp. Ik citeer uit zijn artikel voetnoot nummer 3: ‘Tenzij anders aangegeven, citeer ik werk van Vestdijk altijd uit de eerste druk.’ Volgens Hartkamp wek ik de indruk dat bundels als Water in zicht en Fabels met kleurkrijt nooit meer zijn herdrukt. Maar wat lezen wij in mijn noot 644 (p. 884): In de bundel Simplicia (Rotterdam 1941) ‘werden o.a. opgenomen de eerder verschenen bundels Water in zicht [...] en Fabels met kleurkrijt.’ In de Verzamelde gedichten komen, zo mogen we aannemen, de gedichten voor uit de afzonderlijke bundels. Dat hoeft toch geen aparte en herhaalde vermelding? In mijn boek staat voor alle duidelijkheid ook nog: ‘Martin Hartkamp: Bezorging en annotatie Verzamelde gedichten.’ (noot 1477, p.940-941 en p.956).

Een groot deel van Hartkamps artikel is op een verkeerde voorstelling van zaken, op een suggestie, gebaseerd. In zijn beschrijving van de cyclus ‘Water in zicht’ is hij aanvankelijk met suggereren nog voorzichtig. ‘Water in zicht’ werd op 12 maart 1937 voltooid, anderhalve week nadat Vestdijks moeder was gestorven. Hartkamp schrijft: ‘Als wij dát weten, zijn wij niet verbaasd over het vijfde vers van deze cyclus.’ Dan komt een citaat van dit gedicht, gevolgd door een vraag: ‘Schreef Vestdijk nummer V dus ná het overlijden van zijn moeder? Dat weten wij niet.’ Inderdaad. Zodra Hartkamp echter ten aanval trekt, is het suggereren niet van de lucht: ‘Vestdijk heeft dus in zijn proza (brieven uitgezonderd) of in zijn gedichten niet onmiddellijk gereageerd op de dood van een vrouw die in de ogen van Hazeu gelijkgesteld kan worden aan zijn moeder, en dat vindt Hazeu, zo voel ik dat, niet helemaal in orde.’ Zo voel ik dat... Een gevoelige reactie en ook nog een onbegrijpelijke regel.

Een suggestie wordt tot feit verheven, als Hartkamp beweert dat de terugkeer van Vestdijk en Ans Koster vanuit een tijdelijk gehuurde woning in Bilthoven naar het huis van Ans Koster in Den Haag, te maken heeft met de ziekte van moeder Vestdijk. Deze suggestie (‘feit’) staat haaks op mijn bewering dat het huurkontrakt in Bilthoven was afgelopen. Vestdijk en Ans bleven zoeken naar ‘een goed huis’ op de Veluwe, maar waren daar nog niet in geslaagd. Maar, schrijft Hartkamp, die bewering, die reden ‘voldoet mij niet.’ (Ook Hans Visser, die als het Hartkamp uitkomt wordt geciteerd, noemt geen enkel verband tussen Vestdijks terugkeer naar Den Haag en de ziekte van zijn moeder). Ik had er nog aan kunnen toevoegen dat Ans er waarschijnlijk voor had gezorgd dat haar huis weer vrij was van huurders, zodat zij met Vestdijk naar Den Haag kon terugkeren. De Haagse huurders betaalden feitelijk de huur van de woning in Bilthoven, want van Vestdijks inkomen en het pensioentje van Ans kon de Bilthovense huur niet worden betaald. Maar met de toevoeging ‘waarschijnlijk’ heb ik als biograaf moeite, dus liet ik dat vermoeden in mijn biografie weg. Nu draagt Hartkamp niet de verantwoordelijkheid van een biograaf, dus kan hij suggereren tot hij een ons weegt, en als iets hem ‘niet voldoet’ komt hij wel met een tot feit verheven suggestie.

[p. 24]

Dat geldt bijvoorbeeld ook voor zijn behandeling van Vestdijks roman De koperen tuin, waarin hij veel meer autobiografische verwijzingen wil zien dan ik (en Vestdijk zelf, die het had over zijn meest fictieve boek). Die behandeling is merkwaardig, want in zijn artikel schrijft Hartkamp dat hij ‘biografisch lezen’ een benadering van het werk vindt die hij ‘van jongs af’ heeft gewantrouwd en die hij ook nu niet aan gaat prijzen, maar ‘die soms klaarblijkelijk een gunstig licht kan werpen op het werk.’

Klaarblijkelijk, als het zo uitkomt, om bijvoorbeeld aan te tonen dat de dood van Vestdijks moeder later een grotere weerslag in het werk van Vestdijk heeft gevonden, dan ik heb beweerd. Goed, Hartkamp mag van alles vinden. Hij vindt bijvoorbeeld dat ik langer stil had moeten blijven staan bij de dood en de begrafenis van moeder Vestdijk. Dat had hij kunnen doen in de biografie die hij had kunnen schrijven, hoewel: een biografie schrijven is, zoals hij in een interview zei, ‘niets voor mij.’ Bovendien: ‘Zo interessant was zijn leven immers niet eens en ik weet zeker dat je hem het best leert kennen, het volledigst, uit zijn werk.’ (Interview door Peter van Eeten, Het Vaderland, 1 november 1971).

Nee, Hartkamp heeft het niet zo op biografen en biografieën. En als hijzelf biografisch al iets ‘nieuws’ brengt, dat wil zeggen: iets wat afwijkt van mijn Vestdijkbiografie, dan slaat hij de plank meestal mis. Slechts wanneer hij zich beperkt tot zijn eigen ‘stiel’, zoals we die kennen uit de jaren zeventig, meer dan dertig jaar geleden, dan is hij onderhoudend bezig, zoals in de zeven bladzijden lange analyse van de cyclus ‘Water in zicht’. Het lezen van mijn biografie heeft hem tot zijn analyse van de reeks gedichten gebracht. Zo is de biografie voor hem toch nog ergens goed voor geweest. Maar van de ‘stiel’ van biografen heeft hij niets begrepen. Biografen brengen op hun eigen wijze en naar hun eigen keuze accenten in een levensverhaal aan. Over Napoleon bestaan wel vijftigduizend boeken en neem maar van mij aan dat de schrijvers niet overal dezelfde accenten in het levensverhaal hebben gelegd. Hartkamp is geen biograaf en met zijn stijl van ‘lijkt mij’, ‘klaarblijkelijk’, ‘misschien wel’, ‘zo voel ik dat’, ‘als het ware’ zou hij biografisch ook niet ver komen. Een voorbeeld van Hartkamps stijl:

‘Een substantieel gedeelte van dat werk schreef Vestdijk als het ware in de slagschaduw van wat hij met zijn moeder zag gebeuren (zelfs het Rilke-essay gaat, misschien wel grotendeels, over de “wederinbezitneming van de eigen jeugd” [citaat van Kees Fens] en aanverwante kwesties).’ Als het ware? Misschien wel grotendeels? Aanverwante kwesties?

Een voorbeeld van Hartkamps manipuleren en interpreteren van zaken, met de bedoeling de biograaf van ‘grove’ fouten te beschuldigen, is zijn opmerking dat ‘Water in zicht’ het ‘sluitstuk was van een turbulente periode die op een depressie uitliep. Pas na ruim vijf maanden, wat voor Vestdijk lang was, maakte hij weer iets af.’ De turbulentie in de bedoelde periode is volgens Hartkamp veroorzaakt door de dood van Vestdijks moeder. Het is volgens hem ‘een grove fout’ van mij, dat ik dat verband niet heb gelegd. Maar dat verband is er niet. Vestdijk had vaker depressies, korte en lange. In dit geval duurde de lichte depressie niet vijf, maar twee maanden. Over deze depressie schreef Vestdijk op 18 maart 1937 aan Greshoff (p.250, en noot 486, p.873): ‘Ik werk op 't moment niet makkelijk, lichte voorjaarsdepressie, - of nuttige pauze, krachtens de eischen van het organisme. Juist nu zou correctiewerk [aan Het vijfde zegel] aangewezen zijn, maar hoe dat die stommelingen aan het verstand te brengen?’ Hij had een ‘ongelooflijke behoefte aan slaap, vrijwel de heele dag,’ en,

[p. 25]

schreef hij op 10 april 1937 (p.2S0, en noot 487, p.873) aan Greshoff: ‘Ik ben derhalve ongenietbaar, minstens voor mezelf! Maar dat pleegt altijd in de voorzomer weer te verdwijnen.’

Naast de suggestieve en manipulerende Hartkamp hebben we te maken met de preciese Hartkamp, de man die alles ziet. Hoe precies? Een voorbeeld: Hartkamp merkt op dat ik mij houd aan ‘de geijkte chronologische’ lijn in het levensverhaal van Vestdijk. (De structuur van de biografie is in elk geval niet chronologisch. Maar dit terzijde). Maar in die chronologie heb ik volgens Hartkamp dan wel een ‘grove’ fout gemaakt. Hij schrijft: ‘Maar echt verbazingwekkend wordt het pas als Sint Sebastiaan ter sprake komt. Ik weet niet beter of deze roman was eind 1936 (in een week of zes) geschreven en drie jaar daarna, in 1939 dus, gepubliceerd. Hazeu schrijft echter (p.237): “Op 20 november 1939 begon Vestdijk aan (chronologisch) het eerste deel van de Anton Wachtercyclus Sint Sebastiaan”.’

Pakken wij de biografie erbij, dan lezen wij op p.236 dat Vestdijk in november 1936 een verhaal schreef; op de volgende bladzijde dat hij op 20 november 1939 aan de roman Sint Sebastiaan. De geschiedenis van een talent begon. ‘Zes weken later, op oudejaarsavond, had hij de roman van tweehonderdvijftig bladzijden voltooid.’ Twee bladzijden verder lezen we dat de eerste maanden van 1937 een romanpauze vormden. Het gaat hier duidelijk om een chronologische opgebouwd feitenrelaas, onderbroken door een korte beschouwing over Sint Sebastiaan. Enkele lezers attendeerden mij op de correctiefout (20 november 1936 i.p.v. 1939). Ja, ook Hartkamp, de preciese, moet dit hebben kunnen concluderen, of ik moet me ernstig in hem vergissen. (En misschien doe ik dat wel). Een evidente correctiefout blaast hij op tot een chronologische blunder. Wat Hartkamp wel meteen heeft opgemerkt is dat ik in een geciteerd gedicht ergens een punt in plaats van een komma heb gezet. Daar heeft hij gelijk in, zoals ik gelijk heb met de opmerking dat Hartkamp in het door hem geciteerde gedicht uit ‘Water in zicht’ ten onrechte middernachtlijk schrijft in plaats van middernacht'lijk.

Wat moet ik nu verder met het artikel van Hartkamp? Ik kan nog andere voorbeelden van Hartkamps gedrag geven, maar het zullen variaties op de bovenstaande zijn. In vind het nu wel welletjes. Een biograaf krijgt na publikatie van zijn boek altijd opmerkingen en aanvullingen en correcties, die hij, als hij de kans krijgt in de herdrukken van zijn biografie verwerkt. Voor de Vestdijkbiografie maak ik een appendix, waarin Hartkamps opmerking over de plaats van de bundel Water in zicht in de chronologische ontstaansgeschiedenis van Vestdijks werk, zeker een plaats krijgt. Hier heeft hij, om het maar eens in hedendaagse termen samen te vatten, wél ‘een punt’ (of een komma). In de appendix zullen overigens opvallende aanvullingen komen te staan. ‘Sensatie!’