Vestdijkkroniek. Jaargang 2006

[p. 50]

Kees Fens
De hele schepping in één dag

de Volkskrant, Boeken, 11 november 2005

Simon Vestdijk kwam met vijftien ongepubliceerde boeken - romans, verhalen, essays, gedichten - de oorlog uit. Zijn uitgevers zouden enkele jaren nodig hebben om die productie te verwerken. Zo verscheen Essays in duodecimo, een onbetwistbaar hoogtepunt in de Nederlandse essayistiek, pas in 1952.

Waarschijnlijk was de auteur de belangstelling ervoor allang kwijt; Vestdijk was een theïstische schepper: na het maken verloor hij de interesse in zijn schepping. Het gaat hier om een gedwongen theïsme; het voltooide boek werd vrijwel meteen door een nieuw verdrongen. De schepper Vestdijk kende geen zevende dag. Gaten worden alleen in de tijd geslagen door depressies; hij heeft er zo'n dertig, veertig in zijn leven gehad, soms van heel lange duur.

Ik denk dat dat niet aflatende doorschrijven - verbijsterend in de laatste twee jaar van de oorlog - het grote raadsel van Vestdijk is; de snelheid van doorschrijven niet minder. Hij schrijft alsof de dood achter hem staat, met een hart- en hersenintensiteit die fysiek noch psychisch te verklaren is, maar misschien één ding verheldert: de afwezigheid van licht en lucht in het werk, van literaire adempauzes en misschien nog het meest van de aanstekelijkheid van het plezier in het schrijven (voor dat laatste maak ik een uitzondering voor de essays). Het schrijven van Vestdijk moet een van de allersuperieurste vormen van dwangarbeid worden genoemd.

Dat Vestdijk snel schreef (gedichten niet minder dan proza) wisten we, ook door de ontstaansdata die hij onder de laatste regel van een roman zette; naar God omgerekend, deed hij de hele schepping in één dag. Als we nu in Wim Hazeus biografie van Vestdijk de ontstaansgeschiedenis van veel van zijn werken achter elkaar lezen, wordt het scheppingsproces pas in zijn verbluffende (en afschrikwekkende) vorm scherp

[p. 51]

zichtbaar. Eenmaal losgekomen als schrijver, in 1932 - Vestdijk is dan bijna 34 -, lijkt hij alleen nog in dat schrijven te kunnen bestaan en daarmee in de ontelbare gedaanten die hij schiep.

Hazeu laat hier alles zien van wat wij fragmentarisch of gedeeltelijk weten. Misschien heb ik hiermee het karakter van zijn biografie goed aangegeven. Er is over Vestdijk veel bekend - door herinneringen van hemzelf, door ‘ontfictionalisering’ van met name de Anton Wachterromans, door vele correspondenties, door studies over zijn werk. Men kan zeggen dat Hazeu dat vele heeft uitgebreid tot alles, zonder dat dat vele overigens van karakter verandert. We weten het: Vestdijk heeft jarenlang een vrij ingewikkelde relatie gehad met de schrijfster Henriëtte van Eyk, er is al een en ander over gepubliceerd. Hazeu kon beschikken over de correspondentie tussen de twee. Daar wordt uitvoerig uit geciteerd. Het verhaal wordt breder, door de nu scherper wordende figuur van Henriëtte van Eyk ook ontroerender, maar wezenlijk verandert er weinig in het mij vertrouwde beeld. Voor de depressies, waarover Vestdijk zich vrij veel heeft uitgelaten, geldt hetzelfde.

Het is niet overdreven te zeggen dat Hazeus boek een verbrede en verlengde weg is van het literaire Pieterpad waarover bewonderaars van Vestdijk tot nu liepen (de in 1983 verschenen biografie door Hans Visser, een heel treurig product, heeft nauwelijks aan verbreding bijgedragen, de auteur sloeg hoogstens voortdurend gaten in het pad). De verbreding en verlenging zijn uiteraard te danken aan Hazeus grote kennis van leven en werk van Vestdijk, van alles wat er over en rond hem is gepubliceerd; er moet hem niets ontgaan zijn. Hij is de grootmeester van de toevoeging, feitelijke toevoeging dan. Hij heeft alles wat hij te weten is gekomen, geordend, met als opvallendste trek dat hij de biografie in 1932 laat beginnen: het geboortejaar van de schrijver Vestdijk. De eerste delen vormen een stuk literatuurgeschiedenis met Vestdijk als hoofdfiguur. 1932 Als geboortejaar: het gaat om het schrijverschap. Op pagina 69 wordt Vestdijk in Harlingen geboren, en het verhaal wordt nu naar 1932 toegeschreven. Het werk moet dus de hoofdzaak van de biografie vormen. Dat is ook zo.

De ordening is die van een documentaire, waarin talloze vrienden, vriendinnen, kennissen, schrijvers, critici en niet het minst Vestdijk zelf het woord krijgen en dat zoveel, dat het er soms op lijkt dat Hazeu slechts verbindende teksten schrijft en allerminst een biograaf is. In elk geval: velen, tot Vestdijk zelf toe, krijgen uitvoerige gelegenheid tot typering. Hazeu zelf laat nagenoeg elke karakterisering, elke mogelijkheid tot het uiten van vermoedens, elke poging tot inzicht van wat in de bijdragen van de velen een uitgewaaierd genie wordt, achterwege. De biografie kent haast nergens concentraties van inzichten, opengaande luiken en luikjes. Document volgt op document in een proces van gelijkschakeling.

Op pagina 117 en verder wordt een brief geciteerd die Vestdijk in zijn studententijd in Amsterdam schreef aan een vriendin. Hij verklaart het hoogste geestelijke en zinnelijke genot te ervaren bij de muziek van Mahler. Hij zou Mengelberg en zijn orkest willen huren om elke week Mahler voor hem te spelen. Maar hij zou er na een jaar genoeg van hebben; hij zou armer zijn ‘omdat ik nu nog 't verlangen naar die muziek heb. Het verlangen dat onvervuld moet blijven.’ Zo'n passage mag je als biograaf niet

[p. 52]

laten passeren. Het inzicht van de jonge Vestdijk in zichzelf is verbluffend: het verlangen en de onvermijdelijke (of zelf gewilde) afwezigheid van de vervulling zullen zijn werk en leven, zijn liefdesleven ook, gaan beheersen. Dat verlangen verklaart wellicht ook de desinteresse van Vestdijk voor een voltooid werk, de onmiddellijke start van een nieuw werk.

De stukken uit het boek die over het werk en de omringende geschiedenis gaan, zijn heel veel boeiender dan de louter biografische stukken. Dat valt de biograaf niet te verwijten. De ongekende, absolute toewijding aan het schrijverschap gaf Vestdijk nauwelijks een uiterlijk leven. Om directe uiterlijkheden - kleding, meubels bijvoorbeeld - gaf hij niets of zeer weinig, om de meeste materiële genoegens ook niets. Maar hij kende ook weer niet de vreugde van de ascese. Misschien was hij wel te zeer wezenlijk en te weinig bijkomstig (wat de afwezigheid van adempauzes in het werk ook kan verklaren).

Op pagina 685 wordt een schitterende retorische uitlating van de schrijver Max Dendermonde geciteerd. Hij riep Vestdijk toe: ‘Je moet uit je meubels, naar de veilinghuizen der wereld.’ Vestdijk bleef binnen, zonder afwisseling in zijn levenspatroon, met de tijd als een blank blad, de muziek als een binnengeluid uit de stilte. Het was een ongelooflijk saai leven, dat onvermijdelijk tot een saaie biografie leidt. Pas tegen het einde verschuift de stilte: hij huwt met Mieke van der Hoeven en krijgt twee kinderen. Maar dan sterft hij algauw na een gruwelijk ziekbed, dat A. Roland Holst, de trouwe vriend van velen, een schitterend gedicht liet schrijven, met als laatste regels: ‘Doodstil zat hij naar mij te kijken/ Uit een hel van ijs.’

Hij stierf in maart 1971, 72 jaar oud. Na een kleine 35 jaar is het werk grotendeels onzichtbaar geworden. Het krijgt nauwelijks nog nieuwe lezers. Ten onrechte. Hazeus boek is ook een heel goede recapitulatie van het werk, vooral van de romans. Alles van een halve eeuw lectuur kwam bij mij terug, in zijn grootheid en - het werk van de laatste jaren uitgezonderd - diepte. Een oeuvre wacht op lezing en herlezing, de essays en de gedichten zeker, en studies als De toekomst der religie, met Albert Verwey en de Idee zijn beste essayistische boek.

Zoals elke speelsheid aan zijn leven ontbrak ook elke speelsheid aan zijn werk. Vestdijk miste de virtuositeit van het schijnbaar oppervlakkige, hij had daar ook de vorm niet voor. In de beroemde kwatrijnenstrijd met A. Roland Holst glorieert de laatste in vernuft, speelsheid en virtuositeit. De kwatrijnen van Vestdijk zijn ijverig maar stijf.

Hazeu heeft een indrukwekkende hoop materiaal bijeengebracht. Toen het er lag, trok de biograaf zich eigenlijk terug. Het boek eindigt zonder als biografie echt begonnen te zijn. Het raadsel is open, de deur blijft dicht, de geest van de schrijver ontoegankelijk.

Hazeu is gisteren op de biografie gepromoveerd aan de universiteit van Groningen. Duizend bladzijden proefschrift - het is verpletterend. Maar er is een oeuvre van zeker honderdduizend pagina's, een berglandschap dat met zijn pieken de hemel draagt, van een schitterende grilligheid is, soms uitloopt in grazige weiden. Hoe nederig is de promotie geweest?