Kees Meekel
Noemt u zichzelf een autoriteit?
In 1947 verschijnt het essay De toekomst der religie. Vestdijk schreef negen lezingen tijdens zijn verblijf in St. Michielsgestel. Hij stelde dat mensen die hun religieuze bevrediging vinden in het stellen van bovenzinnelijke werkelijkheden hun tijd hadden gehad. Vestdijk meende dat de plaats van het christendom uiteindelijk zou worden ingenomen door zowel het socialisme als het boeddhisme. Zou Vestdijk, dit terzijde, die als scheepsarts via Egypte naar het overwegend islamitische Indië reisde, ooit het voortschrijdende inzicht hebben gekregen de islam te betrekken bij zijn visie?
Vestdijks mening, dat het metafysische type op zijn retour was, werd in het naoorlogse Nederland aangevallen op een ongekende manier. Niet onverwacht voor Vestdijk zelf, want hij schreef al in het negende hoofdstuk: ‘Wat mij persoonlijk in het christendom vrijwel uitsluitend tegenstaat is de onverdraagzaamheid van de christenen.’
Anno 2005 neemt Hans van de Breevaart De toekomst der religie ter hand om de polemiek, als wapen in de handen der autoriteiten, te analyseren. Volgens de auteur vormt de polemiek een methode waarmee afgerekend kan worden tegen reële dan wel imaginaire bedreigingen. De mate van felheid hangt af van de positie die wordt ingenomen.
Waarom is Vestdijks prachtessay gekozen om er achter te komen hoe calvinisten en katholieken hun autoriteit proberen te verdedigen? Mogelijk door zijn studie: Van de Breevaart, heeft geschiedenis en godsdienstwetenschap gestudeerd aan de Universiteit Leiden. Mogelijk door een bewonderende belangstelling die hij zegt te hebben voor Fokke Sierksma, fel verdediger van Vestdijks essay.
De auteur vindt bij Vestdijk en Sieksma samen het antwoord op zijn levensvraag waarom mensen met redelijke ideeën zich soms zo onredelijk gedragen, terwijl anderen die geloven in louter fabels zich vaak rationeel en vol zelfvertrouwen opstellen. Vestdijk hield ervan om met calvinisten te redetwisten, hen intussen beschuldigend van intolerantie. Een eind van het christendom juicht hij toe en met in negen opstellen gestapelde argumenten onderstreept hij zijn mening.
Zinloze argumenten volgens de gelovigen, immers theologie is voorbehouden aan theologen. Een romanschrijver mag zich op voor theologen geldige gronden, niet bemoeien met de toekomst van het christendom. Doet iemand dat toch, en Vestdijk deed dat met plezier, dan wordt de rode kaart getrokken.
Het is de manier waarop van leer wordt getrokken en de wapens die uit de kast worden gehaald om het onheil te bestrijden, waar Van de Breevaart door wordt getriggerd. Hij legt als een goede schoolmeester in een viertal hoofdstukken het begrip polemiek uit. Daarmee kan de televisiekijkende mens voorlopig voort. Meningsverschillen binnen het kabinet? Onenigheid binnen een liberale partij? Meester Hans legt uit hoe het toch komt dat velen tegenwoordig op de man spelen. Politieke backbenchers vechten zich in het nieuws door na half elf aan een televisiestamtafel hun gal te spugen over een mening of voorstel van hoger geplaatst persoon, die vanaf het geriefelijke bestuurderspluche later die week minzaam zal reageren. Hoe marginaler de positie, des te feller en persoonlijker zal de polemiek zijn.
Vestdijk maakte met zijn boek veel los binnen de christelijke kring. De vergelijking met het politieke heden is (misschien te makkelijk) snel gelegd. Een autoriteit is, zo meent Van de Breevaart aan te tonen, herkenbaar aan mate van beschaving waarmee hij zijn mening zo nodig verdedigt.
Blijft over de vraag: Waarom koos Van de Breevaart de rel rond de benoeming tot hoogleraar criminologie van Wouter Buikhuizen niet tot onderwerp van zijn proefschrift, dan wel de affaire Weinreb?
Hans van de Breevaart
Authority in Question. Analysis of Polemical Controversy on Religion in the Netherlands, 1948-1998.
Eburon, 2005. ISBN: 90 5972 089
De toekomst der religie is verkrijgbaar bij Meulenhoff.
ISBN: 90 290 9509-1
Auteursrechtelijk beschermd