Vestdijkkroniek. Jaargang 2005

[p. 22]

Anton Wachterprijs 2004

[p. 23]

Juryrapport Anton Wachterprijs 2004
Dr. J.J. Huizinga

De jury van de Anton Wachterprijs 2004 had ruim zestig debuten te beoordelen, uiteraard van wisselende kwaliteit. Opmerkelijk was daarbij een toenemend aantal van oudere auteurs, vertrouwd met het schrijversvak door een journalistiek of neerlandistisch verleden. Dit leidde tot een aantal acceptabele romans, veelal lekker weglezend of interessant door de inhoud. Daarnaast was er het fenomeen van de columns of de kleine stukjes, die verzameld werden in soms aanstekelijke boekjes, ook al weer van journalisten die in hun vak hun sporen hebben verdiend. Toch heeft de jury eendrachtig de voorkeur gegeven aan de keuze van een roman van een tamelijk jonge auteur, ook journalist en programmamaker van de radio, Arjan Visser (1961). Zijn roman De laatste dagen is inhoudelijk interessant en literair van grote kwaliteit. Voor de inhoud staat Vissers kennis garant van het milieu waarin hij, vertrouwd met de orthodox-protestants-christelijke variant, als journalist veelvuldig werkzaam is geweest.

De heer J.T. Sijbenga, wethouder van de gemeente Harlingen en Arjan Visser

Sinds 1998 publiceert hij in Trouw interviews aan de hand van de Tien Geboden. Als uitvloeisel daarvan presenteerde hij voor de VPRO-televisie het programma Eer en geweten. Voor de RVU-radio maakte hij een portret programma Spiegels. In zijn debuut, dat vorig jaar verscheen bij de jonge uitgeverij Augustus, vestigt hij de aandacht van de lezer op een zeer sektarische wereld van kleingelovigen, gesitueerd rond 1900. Hij doet dat met vaak schrijnende details op een wijze, die de intensiteit benadert van andere auteurs die over zulke milieus schreven. Wij denken hier aan Jan Siebelink en in het bijzonder aan diens roman De overkant van de rivier, en ook, vanwege de vreemdheid van sommige personages, aan Thomas Rosenboom.

Vissers theologische en psychologische belangstelling, zoals gedemonstreerd in zijn journalistieke werk, komt in De laatste dagen ruimschoots van pas bij de oudtestamentische belevingswereld van een aantal personages in zijn boek. Daarbij heeft de schrijver zich goed

[p. 24]

gedocumenteerd over de wereld rond negentienhonderd. Het gaat hierbij voornamelijk om de levenswijze en bepaalde technische ontwikkelingen, maar belangrijker is uiteraard de manier waarop de personages in hun karakters worden neergezet.

Het boek begint met een rapport van een zenuwarts over een geval van godsdienstwaanzin met dodelijke afloop. Dan volgt het eigenlijke verhaal en maken we kennis met twee echtparen. De in alle opzichten mislukte huisarts Boon en zijn kordate en ongelukkige echtgenote, en de labiele gelovige boer Simon Kapteyn en zijn doortastende en eveneens in haar lot berustende vrouw. De lezer en de beide echtparen hebben geen idee van de samenhang die de schrijver hun heeft toebedacht. Die wordt, de lezer althans, langzamerhand duidelijk als een prediker de wereld van Simon binnentreedt. Met de komst van een knecht staat de samenhang vast. Dan komen de twee lijnen van het verhaal bijeen. ‘Wat maakt gij van uw leven?’, is de vraag waarmee de vrouwen worstelen en hun bestaan zin proberen te geven. Dokter Boon heeft geen vragen, maar boer Kapteyn des te meer. Wat wil God met hem? De prediker weet het antwoord en dat leidt tot de fatale gevolgen waarnaar de zenuwarts onderzoek doet. De bizarre godsdienstige denkbeelden van de prediker en de boer geven de boerin intussen gelegenheid haar levensdoel te bereiken. In De laatste dagen komt vooral naar voren hoe wanhopige mensen proberen Gods bedoelingen te doorgronden. Hiermee sluit Arjan Visser aan bij de problematiek in Vestdijks De Vuuraanbidders en De toekomst der religie. Met Siebelink heeft Visser niet alleen de empathische kijk op de geheel door de wonderlijke vreemdeling gefascineerde personages gemeen, maar ook de radicaliteit van het offer. Dat zorgt hier, als in het verhaal van Abraham die zijn zoon Izaäk moest offeren, voor een climax. De hedendaagse confrontatie van christendom en islam klinkt door in het verhaal van Abrahams offer en tegelijk is de verwisseling van de halfbroers Izaäk en Ismaël literair de echo van de twee halfbroers die in de roman verwisseld worden. Hier raakt Visser in zijn vertelde wereld aan het absurde, het onbegrijpelijke. Het vergt van de lezer grote concentratie om dit te kunnen volgen. Ook de aanwezigheid van brieven en documenten waarin nu eens dit en dan weer dat personage aan het woord is, zonder dat dit expliciet is aangegeven, zet de lezer op scherp. Beknopter formulerend dan Siebelink en Rosenboom, maar nauwelijks minder archaïserend, haalt Visser het geloof van de ‘kleine luiden’ rond 1900 dichtbij ons, die het tafereel met verbazing en menigmaal met afgrijzen gadeslaan. Wie De laatste dagen leest, moet doorgaan, ondanks veel vuiligheid. Inhoud en stijl dwingen daartoe. Visser beschrijft met mededogen wat zijn verbeelding bij hem opriep. Als de afloop van dit bizarre drama bekend is, zal menigeen terug willen gaan naar het begin van het boek om de bevindingen van de zenuwarts nog eens na te lezen en te toetsen. Wie de lezer zover krijgt, is als schrijver van fictie in hoge mate geslaagd. Visser heeft een roman geschreven die, ofschoon bepaald geen feest van kleur en licht, maar eerder de mist boven het veen, lezers die de literatuur serieus nemen, zal boeien. Meer dan één van de andere werken van de ruim zestig die wij onder ogen kregen.

Dat is de reden waarom de jury hem graag voor bekroning met de Anton Wachterprijs 2004 voordraagt.