Vestdijkkroniek. Jaargang 2003

[p. 20]

Anton Wachterprijs 2002

[p. 21]

Juryrapport Anton Wachterprijs 2002
Rudi van der Paardt

Ilja Leonard Pfeijffer! Een naam die klinkt, ja ronkt, als het begin van een gespierde hexameter. Misschien werd het deze of gene bang te moede, toen hij hoorde van de recente toekenning van de Anton Wachterprijs. Was dit niet weer een pseudoniem van die verduivelde Arnon Grunberg? Maar kenners van de nieuwe Nederlandse literatuur weten beter: de Leidse classicus Pfeijffer deed van zich spreken door drie bundels gedichten, waarvan de eerste, Van de vierkante man, werd onderscheiden met de Buddingh’ prijs en de derde, Dolores, samen met zijn romandebuut Rupert werd gepubliceerd. Ook inhoudelijk is er trouwens een duidelijke overeenkomst tussen dichtbundel en roman: beide gaan over een verloren liefde, in beide worden voorgangers geëerd en gevarieerd. Het taalgebruik maakt het grote verschil. In Dolores hanteert Pfeijffer zijn inmiddels veelbesproken enigmatische idioom; in Rupert is wat hij laat betogen direct duidelijk, zij het niet eenduidig.

Laat betogen, inderdaad, want Rupert is een roman met een protagonist-verteller, die het woord voert voor juryleden van een rechtbank. Hij neemt zijn toehoorders mee op een zwerftocht door een ongenoemde, maar mediterraan aandoende stad, op een zondagavond in april. Hij staat terecht omdat hij in een buitenwijk van deze stad een jonge vrouw zou hebben verkracht. Bezwerend brengt Rupert zijn visie naar voren: Hij houdt vol dat hij getuige is geweest van een bestiale aanranding van de vrouw door drie mannen; hij zag haar aan voor zijn ex-geliefde Mira. Bij haar aanblik zou hij zich bevredigd hebben. In deze vernederende toestand heeft een nachtwaker hem aangetroffen en daaruit zijn conclusies getrokken. Rupert beweert dat de drie onverlaten zich voor de komst van de nachtwaker uit de voeten hebben gemaakt en zo aan een arrestatie zijn ontsnapt.

‘Welke visie is juist? Die van de aanklager of die van Rupert?’ Dat lijkt de centrale vraag van de roman, maar door het gekozen perspectief van zijn verteller maakt Pfeiffer het bijna onmogelijk de waarheid met betrekking tot de verkrachting te achterhalen. Wat wel duidelijk is, en in het nadeel van Rupert werkt, is dat zijn verhaal op diverse plaatsen gaten blijkt te vertonen. Zo beweert hij het eigenlijke slachtoffer, Karin H., niet te kennen (p. 161), maar in het begin van zijn driedelig relaas (p. 24) had hij ene Karin Horvath ten tonele gevoerd, met wie hij een literair appeltje had te schillen.

Zoals te verwachten, van Pfeijffer maar ook van zijn in literaire kringen verkerende hoofdfiguur, staat de roman bol van de intertekstualiteit. Een classicus zal bij de driedelige apologie onmiddellijk denken aan de gelijknamige rede die Plato aan Socrates voor zijn Atheense rechters in de mond heeft gegeven. De overeenkomst gaat verder dan die in tekstgenre of structuur: een van de kernen van het platonisme, de oppositie van schijn en werkelijkheid, wordt in de roman gethematiseerd. Een tweede klassieke donortekst is de barokke roman Metamorfosen van Apuleius. Daarin verdedigt de ik-verteller Lucius zich op welsprekende wijze tegen de aanklacht dat hij drie burgers van de stad Hypata 's nachts met zijn zwaard om het leven zou hebben gebracht. Lucius voert aan dat hij uit noodweer had gehandeld, maar dit blijkt onwaar: de burgers bestonden helemaal niet, Lucius had in dronkenschap drie opgeblazen wijnzakken doorboord. Hij is het slachtoffer geweest van zijn zinsbegoocheling- een mogelijkheid die zelfs

[p. 22]

voor Rupert zou kunnen gelden!

De belangrijkste tekst die doorklinkt in Rupert is evenwel niet van klassieke, maar van modernistische snit: het is The Waste Land (1922) van T.S. Eliot. Een Groningse collega van Pfeijffer heeft dit op zijn website, nadat de eerste stroom van kritieken was uitgevloeid, ‘onthuld’: op p. 92/93 zou Pfeiffer hele stukken uit TWL overgenomen hebben en dus ‘plagiaat’ gepleegd hebben. Op zichzelf was de ontdekking niet zonder verdienste, want niet één criticus had tot dan toe sporen van Eliots gedicht opgemerkt. Dat is eigenlijk wel verwonderlijk, want er zijn tientallen allusies te vinden, van enkele kernwoorden tot en met, inderdaad, een uitvoerig citaat van een hele bladzijde. Zo komen de benaming ‘Unreal City’ voor de doorzworven composiet-stad, ‘The Lady of the Rocks’ of ‘Belladonna’ voor de ‘onbereikbare geliefde’, ‘the man with the three staves’ voor het drietal schurken (of Rupert zelf?) alle uit Eliots gedicht. Als motto voor de gehele roman zou kunnen dienen het kapitaal gezette citaat MIXING MEMORY WITH DESIRE (p. 32), een verwijzing^1. naar TWL 2-3. Met deze allusies hangen verwijzingen naar mythologische figuren samen, zoals die van Tiresias (volgens Eliot zelf het belangrijkste personage van het gedicht), van Hermes met zijn vleugelschoenen, de magische zanger Orpheus en de telkens weer optredende (helle)hond. De zin van al deze verwijzingen is dat de roman voor de lezer die deze allusies doorziet, net als TWL, te plaatsen valt als een variant van de queeste: de tocht door het dodenrijk die leidt tot wederopstanding van de homo quaerens. Mira (de wonderbaarlijke, bijna Maria) is de goddelijke geliefde die alle andere in zich verenigt: zij kan dodelijk, maar ook levenwekkend zijn: in de roman worden beide aspecten steeds weer aangeduid. Dat Rupert in het verlengde van dit verhaal van hellevaart en verrijzenis ook christelijke symbolen vertoont, zal wel duidelijk zijn. Het materiaal daarvoor kon Pfeijffer in T.S. Eliots eigen ‘Notes’ bij TWL vinden (bij de vss. 46 en 309 met name).

Nog iets over de talige aspecten van Rupert. De stijl is barok, bombastisch vaak (we hebben uiteraard te maken met een begaafd spreker, die zich uit een penibele situatie moet redden), maar soms ook kort en zakelijk, en heel vaak humoristisch. Er is eigenlijk geen enkele roman in de Nederlandse literatuur die hiermee te vergelijken valt. Wat de allusietechniek betreft, zou men kunnen denken aan de romans van Paul Claes, maar die zijn toch duidelijk geserreerder. Het meest in de buurt komt echter Vestdijks meesterwerk Meneer Visser's hellevaart (1936), evenzeer gekenmerkt door allusiviteit, stijlexperimenten en een personage dat een katabasis in de ‘krochten van de eigen ziel’ ondergaat. Het is in deze eerbiedwaardige traditie dat deze virtuoze roman zich heeft ingeschreven en waarvoor Pfeijffer de Anton Wachter Prijs 2002 heeft verdiend.

1. De bekendste regel van TWL, de opening ‘April is the cruellest month’, wordt nu juist niet geciteerd, maar het is natuurlijk geen toeval dat Ruperts queeste op een zondagavond in april plaatsvindt.