Vestdijkkroniek. Jaargang 2001

[p. 42]

De koperen tuin als toneelstuk op een middelbare school
Ton van Rijn

[p. 43]

Nols moeder achter de piano in gezelschap van bewonderaars (foto: P. Molenaar)

De keuze

De keuze, het herbewerken van De Koperen Tuin van Vestdijk, via de hoorspelbewerking van Yvonne Keuls, tot een avondvullend toneelstuk, heb ik gemaakt omdat er nu eenmaal van een hoog dramatische gehalte sprake is in deze briljante roman. De tragedie wordt opgebouwd volgens de beste traditie, van het ‘motorisch moment’ in de stadstuin tijdens het horen van de mars van Sousa tot en met de ‘nasleep’ na de dood van de heldin.

De keuze dit stuk op een middelbare school te spelen heb ik gemaakt omdat er zo verdomd weinig eer meer te behalen valt aan de Nederlandse letteren wanneer zelfs een vwo-leerling nog maar twaalf(!) boeken mag lezen in driejaar. Een bescheiden poging er toch nog een boek extra aan toe te voegen. Op die manier vond ik het ook mijn plicht zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke werk te blijven. Dat kwam dus mooi uit. Het drama lag klaar.

in memoriam patris

[p. 44]

De ontstaansgeschiedenis

In de jaren '70 heeft Yvonne Keuls eerst een hoorspelversie (van zeven uur!) en later een tvbewerking gemaakt van een van de beroemdste romans van Simon Vestdijk: De Koperen Tuin (1950). Vestdijk zelf vond dit een van z'n beste creaties. De combinatie van de twee grote thema's liefde en muziek speelt mijns inziens bij die voorkeur een belangrijke rol. Aan het eind van mijn studie in Leiden overwoog ik af te studeren op een onderzoek naar de rol van de Carmen in deze roman. Dat is er niet van gekomen. Op de een of andere manier bleef wel die combinatie, met de prachtige tragische spiegeling van de intriges - de minnaar blijkt uiteindelijk medeschuldig aan de dood van zijn geliefde- mij inspireren.

Ik moest toch, met mijn belangstelling voor Vestdijk en voor toneel, De Koperen Tuin een keer ‘realiseren’. Tot zover de oorzaak. De áánleiding voor deze bewerking was onder andere de dood van mijn schoonvader, Hen Hal, een gedreven musicus. Ongrijpbare grootheden als -vaderfiguur-, zoals ook Vestdijk die in literaire zin toch ook wel voor mij is- en -bezeten van muziekspeelden een rol bij deze keus.

Op het moment dat ik zeker weet wat ik wil met een stuk, gaat het mij bij snel. Eerst een dramatisch plan, dan de tekst. Daarbij kon ik voor een deel putten uit de dialogen van Yvonne Keuls. Zij heeft, overigens net als mevrouw Vestdijk, ruimhartig toestemming verleend voor deze bewerking. Beiden nogmaals dank daarvoor.

Edoch, een papieren stuk is nog geen uitvoering. De groep werd samengesteld in het najaar van 2000. Daarna volgde tot de kerst speltraining. Vanaf januari repeteren we dit stuk met leerlingen en docenten, met oud-leerlingen en ouders en gasten van de musicalgroep Fantasia die hier kind aan huis is op het College. Nu is het dan half mei en we spelen drie maal de voorstelling.

We hebben onze uiterste best gedaan en we hopen dat u een bijzondere voorstelling zult beleven, waarbij we niet mogen vergeten dat het uiteindelijk altijd om een

Cuperus (foto: P. Molenaar)

bewerking van een origineel gaat en dat het per definitie om dat origineel, de roman blijft gáán!

Het verhaal

De jonge Nol Rieske raakt in de ban van de drankzuchtige en romantische musicus Cuperus. Diens dochter Trix leert hij al heel vroeg op een tuinfeest kennen. Telkens wordt het meisje weer vergeten en telkens verschijnt zij weer in zijn leven. En dan beseft hij dat hij haar liefheeft- een liefde die gedoemd is te mislukken. De stadstuin, het park waar Cuperus muziek maakt, is de plek waar Nol Trix leert kennen. Telkens als er iets belangrijks in zijn leven plaatsvindt heeft het park er deel aan, als toneel of achtergrond. Het is een symbool in de nevel van zijn leven. Aan het eind verschijnt het park hem als verstard, van metaal geworden, tot koper. Deze beschrijving, aan de hand van de prospectustekst van Vestdijk zelf, vermeldt niet dat de muziek eigenlijk de hoofdrol speelt. Cumulatiepunt is de opvoering in de ‘Noord-Nederlandse provinciestad in de jaren '10 van de 20^e eeuw’ van de opera Carmen van Bizet, waarvan de intrige die van de roman weerspiegelt.

Fragment scène 45

‘Nu kan ik dat zootje een lesje leren’, waarin Nol van Trix antwoord wil op zijn huwelijksaanzoek.

Nol: je hebt nog steeds niet op mijn aanzoek geantwoord

Trix: Eigenlijk wel....ik weet het niet...

[p. 45]

Nol: Weet je het misschien over drie jaar?

Trix: Nee, natuurlijk niet... over een paar dagen misschien... je moet me de tijd geven om na te denken... maar als ik niet wil Nol... dan hou ik toch alleen van jou

Nol: Dat is voor mij niet voldoende, niet omdat ik je dag en nacht bij me wil hebben, maar omdat ik de mensen een lesje wil geven...

Trix: Wat bedoel je Nol?

Nol: Een lesje in goed gedrag... ik ben geen idealist, maar ik vind dat ze het verdienen, ze moeten leren een beetje consideratie te hebben met mensen zoals jij en je vader... je vader hebben ze de koortjes laten dirigeren. Hij mocht hun kinderen lesgeven, ze hebben hem uit de Tuin gejaagd en nageroepen als hij dronken was ..., toen hebben ze hem zijn koortjes afgepakt en zijn lessen en ze hebben zijn Carmenopvoering verpest en ze hebben zijn dochter verkracht en in de Sociëteit gestopt om bier te sjouwen en toen hij delirium tremens kreeg hebben ze hem minder kamferinjecties gegeven dan mijn moeder en daarom ging-ie dood...en nu krijg ik de kans dat zootje een lesje te leren...

Trix: En daarom wil je met me trouwen?

Nol: Ik wil met je trouwen om jezélf... maar ik wil zo gauw mogelijk met je trouwen om die smoelen van dat zootje te zien...God Trix... je bent doodop, je ziet er zo moe uit..ik kan beter weggaan... morgenochtend kom ik bij je, nu moet je gaan slapen Trix...

Trix: Ben je boos?

Nol: Boos? Welnee... om tien uur kom ik morgen bij je Trix... [...] en dan komt alles in orde, geloof me, Trix...

N.B.: Bent u geïnteresseerd in de hele tekst dan kunt u contact opnemen met Ton van Rijn 070 3235343 of [e-mail]

Vooraankondiging in de pers: AC speelt Vestdijks De koperen tuin.

Literair monument op de planken, Herman Rosenberg, Haagsche Courant, 10 mei 2001

De toneelgroep Aloysius College speelt komend weekeinde De Koperen Tuin, naar de gelijknamige roman uit 1950 van Simon Vestdijk. Leraar Ton van Rijn bewerkte het meesterwerk samen met Yvonne Keuls.

Den Haag - De Vestdijkkoorts kreeg hem te pakken op een wijze waarop hij zovelen ooit te grazen nam. ‘Als 15- of 16-jarige las ik Terug tot Ina Damman en dáár was de schok van de herkenning. Het kan niet gewoner, eigenlijk’, vertelt Ton van Rijn.

De leraar Nederlands bouwde de afgelopen twintig jaar op het Aloysius College (AC) een theatertraditie op die er zijn mag. Hij bracht Ina Damman en Eline Vere op de planken, maar deed ook aan variété en totaaltheater. Van Rijn verwierf tegelijk bekendheid als tekstschrijver van de kindermusicalgroep Fantasia. In totaal heeft hij nu zo'n 25 producties op zijn naam staan.

Na een bewerking tijdens zijn studie in Leiden van een deel van De Kellner en de levenden en Terug tot Ina Damman op het AC in 1984 - beide van Vestdijk - is hij nu eindelijk toe aan iets dat hij altijd al wilde doen.

‘Ik móest het gewoon een keer doen. Wat mij fascineert in het boek is de combinatie van de thema's liefde en muziek. De liefde van de ikfiguur Nol Rieske voor de onbereikbare Trix Cuperus, waar de opvoering van Bizets opera Carmen doorheen speelt. Het is meesterlijk hoe Vestdijk de spiegeling van de beide tragedies uitwerkt. Beide heldinnen vinden uiteindelijk de dood. Hij vond het boek ook zelf een van z'n gslaagdste romans. En ook anderen vonden en vinden dat. Bordewijk sprak van een letterkundig monument’.

[p. 46]

Ton van Rijn blijft voor alles neerlandicus. Uitgangspunt was voor hem dat zoveel mogelijk recht moest worden gedaan aan het oorspronkelijke kunstwerk. ‘Dan stuit je natuurlijk op de klassieke problemen van de passages in het boek waarin de verteller aan het woord is. Eén van de middelen die ik gebruik om de toeschouwers aan informatie te helpen die je niet in de dialogen kwijt kunt, is de uitwerking van de droom die in het boek voorkomt. Die laat ik twee keer terugkomen’.

Een deel van de dialogen van het stuk nam Van Rijn met toe stemming over van de hoorspelbewerking van het boek dat Yvonne Keuls eerder maakte. Mieke Vestdijk-van der Hoeven, de weduwe van de schrijver, gaf toestemming voor het gebruik van teksten uit het boek. Zij zal evenals Keuls morgenavond de première bijwonen. Muziekdocent Huub Walter bewerkte de fragmenten van Carmen die in het stuk voorkomen. Lucia Senf-Danckaarts, leidster van Fantasia, speelt een belangrijke gastrol als de sopraan die de Carmenrol zingt. De andere ruim dertig rollen worden gespeeld door leerlingen, oud-leerlingen en leraren van het AC, ruim dertig. De hoofdrollen worden vertolkt door Pitt de Grooth (de oudere Nol), Leandra Beeloo (de oudere Trix) en oud-leraar Duits Koos Smits (Cuperus). Het sobere decor wordt gevormd door een grote fotocollage van de Prinsentuin in Leeuwarden. Dat is het stadspark dat model stond voor de lusthof in Vestdijks Weulnerdam. De titel van het stuk verwijst zowel naar de muziek van de koperblazers die in het park spelen, als naar de tuin in herfsttooi.

Na de opvoering, de kritiek

AC-toneel weert zich dapper in Vestdijk, Herman Rosenberg, Haagsche Courant, 14 mei 2001

De Koperen Tuin, Simon Vestdijk, bewerking Ton van Rijn / Yvonne Keuls, door Toneelgroep Aloysius College, gezien vrijdagavond.

Een prestatie van formaat, dat was het zonder meer. Zowel van de acteurs van de Toneelgroep Aloysius College als van tekstschrijver en regisseur Ton van Rijn. Ze gingen vrijdag dapper het gevecht aan met Vestdijks liefdesroman De Koperen Tuin en zorgden voor een boeiende toneelavond. Het omvangrijke verhaal van Vestdijk werd gebracht in 47(!) meestal korte scènes. De vlekkeloos verlopende changementen waren een prestatie op zichzelf. De sobere decors werkten goed. Hetzelfde gold voor de muziek, al werd het Carmentussenspel (fluit en harp) wat te vaak gebruikt.

Duidelijk was dat Van Rijn heeft geworsteld met de bewerking en dan met name niet de selectie. Hij moest veel weglaten, maar toch resteerde nog ongeveer, tweeëneenhalf uur toneel.

De opbouw van het geheel vertoonde een zekere onevenwichtigheid. Vooral het eerste deel van het verhaal, waarin de jonge Nol Rieske - ontwapenend gespeeld door Lennart van Ruyven - kennismaakt met de flamboyante musicus Henri Cuperus en diens wilde dochter Trix, was tamelijk breed uitgesponnen. Daardoor kwam het verhaal wat traag op gang. Maar dat werd snel anders. De cruciale scène van de mislukte opvoering van Bizets Carmen werd met verve gebracht, waarbij de sensueel zingende sopraan ‘Alice de Rato’ (Lucia Senf-Danckaarts) het geheel extra cachet gaf.

Onbetwist hoogtepunt van de voorstelling was het laatste gesprek tussen (de oudere) Nol, krachtig neergezet door Pitt de Grooth, en de aan de drank geraakte Cuperus, magistraal gespeeld door Koos Smits. Het was een even beklemmende als indrukwekkende scène, die alles wat erna kwam enigszins in de schaduw stelde. Daaronder ook het eigenlijke

dramatische hoogtepunt: het laatste gesprek tussen Nol en Trix, en haar zelfmoord. Leandra Beeloo (Trix) liep hier jammer genoeg zo nu en dan in de val van het ‘overacteren’.

Al met al was het toch een onderhoudende opvoering.