Vestdijkkroniek. Jaargang 1999

[p. 36]

Simon Vestdijk en Ans Koster
Lydia Wubbenhorst in gesprek met Nol Gregoor

[p. 37]

Simon Vestdijk en Ans Koster Lydia Wubbenhorst in gesprek met Nol Gregoor

Van de vrouwen in Simon Vestdijks leven heeft Ans Koster de belangrijkste rol vervuld, hoewel over de aard van hun verhouding allerlei verhalen de ronde doen. Over die verhouding - die ruim dertig jaar duurde - persisteert niettemin de opvatting dat Ans Koster meer de rol van huishoudster dan die van partner/huisgenote vervulde. Helaas is deze uitspraak niet op de laatste plaats te wijten aan Vestdijks eigen stellingname ten opzichte van Ans Koster. Op de vraag waarom hij haar niet heeft getrouwd, moet hij hebben geantwoord: ‘Mevrouw Koster was mijn huishoudster, daar trouw je niet mee.’

In het algemeen werd/wordt met een zeker dédain over haar gesproken: de ‘huisslavin’ die zich volledig opofferde en wegcijferde voor ‘haar’ grote schrijver. Nol Gregoor, (auteur van ‘Simon Vestdijk en Lahringen, De Bezige Bij/Nijgh & Van Ditmar 1958) die jarenlang bevriend was met Vestdijk (1950-1971), heeft Ans Koster goed gekend. Het ergert Gregoor in hoge mate dat er zo geringschattend wordt gedacht over een vrouw, die naar zijn oordeel Simon Vestdijk het schrijven mogelijk maakte. In Park Boswijk, het fraaie verzorgingshuis in Doorn, waar de inmiddels zevenentachtigjarige Gregoor thans verblijft, vertelt hij over zijn vriendschap met Vestdijk en zijn herinneringen aan Ans Koster.

‘Vestdijk heeft heel veel te danken aan Ans. Toen zijn ouders naar Den Haag verhuisden en hij het bij hen thuis niet meer kon vinden, reageerde hij op een advertentie waarin de weduwe Mevrouw Koster-Zijp kamers te huur aanbood. Op 1 februari 1935 trok hij bij haar in. (Cyclaamstraat 12). Het was het begin van een samenzijn dat tot aan haar dood in 1965 zou duren. Ans Koster had een pensioentje, Simon had weinig inkomen (hij was redacteur van Forum en werkte onder andere voor de NRC). Hij had “gekozen voor het talent”, maar kon nog lang niet van zijn schrijverschap leven. Al spoedig kwam het tussen Vestdijk en zijn hospita tot een intieme verhouding. Van af dat moment beschouwde Ans Koster zich als zijn vrouw en nam alle zorg voor hem op zich.

Gregoor:’ Maar Vestdijk heeft Ans veel verdriet gedaan. Met Jeanne van Schaik-Willing, en met Henriëtte van Eyk, een verhouding, die zeventien jaar duurde! Ans Koster zorgde voor Vestdijk; hij was haar grote liefde, hij was ‘van haar’. En - zij deelde haar pensioentje met hem.

Gregoor imiteert uitdrukking en bittere toon van Ans: ‘Hij is weer bij HAAR!!’ Aanvankelijk doelend op Van Schaik, later was dat Van Eyk. ‘Ja, Ans was heel jaloers.’

Gregoor legt uit, hoe volgens hem de verhouding tussen Ans en Vestdijk was: ‘In het begin was er sprake van een seksuele verhouding. Later niet meer. Een keer, veel later, vertrouwde hij me toe dat hij “vannacht weer eens met Ans naar bed was geweest.” Dus bij wijze van uitzondering. Maar hij had beslist “geen zwak” voor haar. Zij deed alles voor hem, zodat hij ongestoord kon blijven schrijven.’

Nol Gregoor in Park Boswijk, augustus 1999. Foto: Hans Visser

[p. 38]

‘Vestdijk was zeer autoritair, vervolgt Gregoor.’ Zo weet ik nog, dat hij na een vakantie met Ans in Berchtesgaden vertelde over een tocht naar de top van een berg. ‘En driehonderd meter van de top...’ zei Vestdijk. Ans: ‘Nee, Simon, het was wel vierhonderd meter, hoor!’ En Vestdijk, met een wegwerpgebaar naar Ans: ‘Zoals ik al zei, toen we driehonderd meter van de top waren...’

Gregoor lacht even. ‘Ze werd, ook door anderen, meer beschouwd als huishoudster dan als huisgenote, laat staan partner.’

Was ze wel aanwezig als er bezoek kwam?

‘Ja, zeker. Ze nam volop aan de gesprekken deel. Maar toch zag iedereen haar als zijn huishoudster, al noemde Simon haar op sommige momenten zijn “huisgenote”.’

Ans Koster bekommerde zich om allerlei zaken; niet alleen om het huishouden, ook om de financiën en de correspondentie met uitgevers. Ze hield de dagelijkse beslommeringen bij hem vandaan, soms ook bezoek. Want bijna alles moest wijken voor zijn schrijverschap. Ze had graag met Vestdijk willen trouwen, maar dat was, vooral in de eerste jaren, financiëel niet haalbaar: daardoor zou ze haar pensioentje van duizend gulden per jaar zijn kwijt geraakt. Voor Vestdijk was de overgave aan zijn schrijverschap ‘onvoorwaardelijk’. Daar paste geen vrouw en kind in.

In 1939 kozen Ans en Simon, via een aantal omzwervingen, hun domicilie in Doorn.

Aanvankelijk aan de Parklaan en de Sterkenburgerlaan, later op het definitieve adres aan de Torenlaan.

-Waar kwam het geld voor dat huis vandaan?- Gregoor weet het niet zeker. ‘Het kan best, dat het geld afkomstig was van de verkoop van Ans Kosters' huis in Den Haag. Maar daar durf ik geen eed op te doen, hoor.’

‘Ans Koster was een eenvoudige vrouw’, aldus Nol Gregoor. ‘Zonder enige opsmuk.’

‘Geen vrouw om verliefd op te worden,’ was het oordeel van mensen die haar hebben ontmoet. Op een foto van haar en Estella Debrot ziet Ans er inderdaad nogal huisbakken uit, maar misschien was daar het karige budget debet aan. Bovendien was het crisistijd, en oorlog.

‘In ieder geval wél een vrouw waar hij dankbaar voor moest zijn,’ is Gregoors commentaar. Hij herinnert zich een uitspraak van Vestdijk: ‘Het is geen kunst om van een mooie vrouw te houden. Maar van een lelijke - dan gaat het om echte liefde.’

Ans hield ervan om in het dorp bij kennissen op de koffie te gaan. Gregoor noemt de naam van Fré Dommisse.

-Maar dat was een schrijfster. Zo'n ‘eenvoudig’ contact was dat toch niet?-

‘Nee, maar ze kwam dikwijls met verhalen terug over het dorp en de mensen die ze sprak en daar had Vestdijk niet altijd oren naar. Soms vond hij die dorpsroddels wel amusant, maar hij had behoefte aan inspirerender onderwerpen dan de buren; aan intellectuelere gesprekstof Iemand van zijn niveau!’

Ans had voor die koffievisites genoeg tijd, omdat Vestdijk, die steeds meer bekendheid kreeg, zich aan een strikte dagindeling hield en urenlang op zijn kamer aan het werk was.

-Ze was dus geen aantrekkelijke vrouw?-

Gregoor: ‘Er is een portret van Simon en Ans voor hun huis in Doorn. Ach, een grijze muis, dat was ze wel. Niet aantrekkelijk misschien, maar wel heel aardig. En ze schiep de voorwaarden voor zijn kunstenaarschap. Dat moeten we niet vergeten.’ Later sliepen ze apart. ‘Ans had een eigen kamertje,’ vertelt Gregoor. ‘Vestdijk had een bepaalde sfeer gecreëerd - geen verplichtingen, de relatie waar hij behoefte aan had: zij zorgde voor hem en zo moest het blijven. En dat deed ze met liefde. Er ontstond pas een crisissituatie toen Vestdijk regelmatig naar Henriëtte van Eyk in Amsterdam ging.’

Gregoor herhaalt nog eens de verbitterde toon waarop Ans haar verdriet en jaloezie uitte: ‘Hij is weer naar HAAR!’

De Hagenaar Gregoor, die (later) voor de VARA-radio interviews hield met bekende schrijvers, onder andere met Vestdijk, en redacteur was van de VARA-gids, verhuisde in 1950 ook naar Doorn. Hij kwam schuin tegenover Vestdijk te wonen. Hij kende diens werk en bewonderde dat.

‘Ik kwam in een winkel in Zeist een paar oude ansichtkaarten van Harlingen tegen en stopte die bij Vestdijk in de brievenbus. “Komen hier plekjes uit uw

[p. 39]

Simon Vestdijk en Nol Gregoor, oktober 1968. Exclusieve foto Nico van der Stam

jeugd op voor?” schreef ik erop. Vestdijk reageerde per omgaande. Hij vond het leuk dat iemand zó de behoefte had om zich in de achtergronden van zijn werk te verdiepen. Hij schreef achterop de kaarten de schuilnamen die hij voor de Anton Wachterromans had gebruikt. Ik schreef hem terug en daarop volgde een uitnodiging.’

Zo ontstond het contact, dat uitgroeide tot een vertrouwelijke vriendschap. Later schonk Vestdijk Nol Gregoor alle manuscripten van de Anton Wachterromans, die deze op zijn beurt afstond aan het Letterkundig Museum in Den Haag.

Ondanks zijn bewondering voor de schrijver had Gregoor compassie voor Ans Koster. Hoewel Vestdijk wel met haar op vakantie ging, onder andere naar Berchtesgaden, ontmoette hij daar een nieuwe geliefde in de persoon van Antonia Graszl, (Eva Kienpointer). Ans Koster schreef haar een brief met het verzoek de correspondentie te staken, hetgeen prompt geschiedde.

Gregoor: ‘Ans had van al die verhoudingen heel veel verdriet. Ze doorstond alles voor hem, ook zijn steeds terugkerende depressies. Dat moet lang niet eenvoudig zijn geweest. Ze moest iedereen wegsturen. Op een dag kwam A. Roland Holst op bezoek.

‘Simon heeft een depressie, dus...’ zei Ans. ‘Kan ik niet even bij hem?’ vroeg Roland Holst. Ans liet hem na enige aarzeling naar boven gaan.

‘Hoe gaat het?’

‘“k heb een depressie. Niet leuk,” was het antwoord. Roland Holst ging snel weer naar beneden. Gênant was het zeker. Deze situaties moet Ans vaak hebben meegemaakt. Ze was zeer teleurgesteld in Simon. Want uiteindelijk had ze niets, geen man, geen kind. Hij was daarin zeer laconiek. Het was nooit eens “Ans”, het was altijd: “de honden en Ans”. Vestdijk heeft naar buiten nooit veel eer aan Ans gegeven.’ -Hij heeft wel een gedicht aan haar opgedragen, het titelgedicht uit de bundel ‘De uiterste seconde’, vanuit St. Michielsgestel. Het gedicht, dat eindigt met: ‘De halsband los, en zij met de twee honden’. Volgens Herman Passchier, die Vestdijk en Ans ook goed heeft gekend, was dat de ware bekentenis van zijn gevoelens voor Ans: zij was, ondanks zijn verliefdheden, zijn enige echte vrouw. Bovendien heeft zij zich, samen met Martinus (Pom) Nijhoff, toch bijzonder ingespannen om Vestdijk uit St. Michielsgestel vrij te krijgen.-

‘Ja, dat is zo. En om nog even terug te komen op wat aantrekkelijk is: dat is voor iedereen verschillend. Bij de tentoonstelling: “Twee meesters: A. Roland Holst en S. Vestdijk” ontmoette ik uitgever Bert Bakker, een beetje aangeschoten. Die zei: “Dat versletene van Ans, dat totáál versletene, daar wordt ik toch zó geil van!” Vestdijk mompelde maar wat. Hij ging er niet op in, maar voelde zich wel wat onbehagelijk.’

‘Maar toen Vestdijk in Groningen een eredoctoraat ontving, en zij in een hotel overnachtten, mocht Ans niet bij hem in dezelfde kamer slapen. Ik was ook in dat hotel. Ik maakte er nog een grapje over: “Laat ik het niet merken hoor, dat ik vannacht deuren hoor!” Ans liet als verrassing “Dr. S. Vestdijk” op de voordeur aanbrengen. Dat was erg aardig van haar. Simon vond het wel leuk, maar hij was aan haar attenties gewend.’

Gregoor vertelt over Vestdijks vader: ‘Die kon heel charmant zijn. Hij kon goed koken. Als hij weer eens een lekkere maaltijd had bereid, zei hij dikwijls: “Heeft Anna (Vestdijks moeder) niet geweldig gekookt?” Zoiets zou Vestdijk nooit over Ans gezegd hebben, tenminste, dat kan ik mij niet voorstellen. Maar nu spreek ik over vermoedens en ik ben te zeer biografisch ingesteld om op vermoedens af te gaan.’ Gregoor vervolgt: ‘En wat hij ook deed: “Ans vond het

[p. 40]

toch wel goed”. Ans verdient waardering voor het accepteren van Vestdijks wensen. Maar zijn bezoeken aan H.v.Eyk, nee, dat kon ze niet aanvaarden. Tijdens een ziekte van Vestdijk stonden beide vrouwen als kemphanen over zijn ziekbed met elkaar te bekvechten. Henriëtte van Eyk vond haar relatie met Vestdijk wel heel bijzonder. Op de Amsterdamse Kunstkring pronkte ze met hem. Ze had zelfs kostuums voor hem gekocht, die hij niet mee naar huis mocht nemen. Als hij bij haar kwam, sjofel gekleed als hij was - hij vond dat onbelangrijk en voor Ans hoefde hij geen moeite te doen - dan moest hij zich eerst wassen en omkleden bij Van Eyk voordat ze naar de Kunstkring gingen!’

Vestdijk deed er niet geheimzinnig over als hij naar andere vrouwen ging.

Gregoor: ‘Hij dacht dat hij de vrijheid daartoe had. Dat hardnekkige eenrichtingsverkeer moet voor Ans vreselijk zijn geweest. Ans belichaamde voor Vestdijk de vrouw als verzorgster. De vrouw die hem liet schrijven. Ja, ze was diep teleurgesteld. Toch hield ze vol, want zoals zijn schrijverschap onvoorwaardelijke overgave eiste, gold dat voor Ans in haar liefde voor Vestdijk.’

Door de verhouding met Henriëtte van Eyk verslechterde de situatie tussen Ans en Vestdijk. In een brief aan Henriëtte van Eyk, die voorkomt in de documentaire (VPRO) ter gelegenheid zijn honderdste geboortedag, laat Vestdijk weten dat hij Ans wel weg wil sturen, maar nog niet weet hoe hij deze boodschap zo humaan mogelijk kan overbrengen. Zover is het echter niet gekomen. Na haar dood, tengevolge van een beroerte, op 14 februari 1965, schijnt Vestdijk haar wel erg te hebben gemist.

Een goed half jaar later, op 17 oktober, kreeg de inmiddels ‘grote’ Vestdijk ter gelegenheid van zijn zevenenzestigste verjaardag een telefoontje van de zevenentwintigjarige Mieke van der Hoeven. Ruim dertig jaar lang in de watten gelegd door Ans, leefde hij zonder haar van blikvoer en verwaarloosde zich. Hij was niet in staat zichzelf te verzorgen.

‘Ik was bij dat telefoongesprek aanwezig,’ verklaart Nol Gregoor. ‘Vestdijk voelde zich nogal gevleid dat Mieke “oom Simon” niet was vergeten. Mieke van der Hoeven had hem tien jaar daarvoor ontmoet bij familie die dicht bij Vestdijk en Ans in Doorn woonde. Ze had hem in die periode opgezocht en zijn portret getekend.’

In december 1965, twee maanden na genoemd telefoongesprek, trouwde hij met Mieke. Er kwamen twee kinderen. Ans Koster was geschiedenis. ‘Dat heeft mij altijd dwars gezeten,’ aldus Nol Gregoor.

‘Ik ben blij dat we het belang van de rol van Ans Koster in het leven van Vestdijk als schrijver weer eens onder de aandacht hebben gebracht. In het huis van Vestdijk bleken na zijn dood dagboeken van Ans aanwezig te zijn, die door Mieke Vestdijk-Van der Hoeven zijn gevonden en door haar vernietigd. Wat jammer! Wat zou het boeiend geweest zijn om te weten hoe Ans Koster de verhouding met Vestdijk heeft beleefd.’

Lydia Wubbenhorst

Doorn/Heteren,

augustus 1999

Simon Vestdijk en Nol Gregoor, oktober 1968. Exclusieve foto Nico van der Stam