Vestdijkkroniek. Jaargang 1999

[p. 43]

Anton Wachterprijs 1998

Harlingen, 17 oktober 1998

Precies op de dag dat Vestdijk 100 jaar geworden zou zijn werd voor de elfde keer de Anton Wachterprijs uitgereikt. De uitreiking vond plaats in de Nederlands Hervormde Kerk ter plaatse, omlijst door muziek die werd uitgevoerd door het Nederlands Blaaskwintet. Na het voorlezen van het jury rapport door Rudi van der Paardt, ontving de Sipko Melissen uit handen van gedeputeerd Bertus Mulder voor zijn debuutroman Jonge mannen aan zee de Anton Wachterprijs in de vorm van een beeldje van Vestdijks romanfiguur. Aan de prijs is eveneens een geldbedrag van f 2000 verbonden, deze ene keer verdubbeld door de Rabobank, die dit jaar honderd jaar bestaat. De redactie van de Vestdijkkroniek prijst zich gelukkig met het feit dat zowel gedeputeerde Mulder, als wel de prijswinnaar de tekst van hun lezing afstonden voor publikatie in de kroniek.

Een stralende Sipko Melissen met Wachterbeeldje, na de uitreiking van de Anton Wachterprijs. Foto Dick Manshande

[p. 44]

Juryrapport Anton Wachterprijs 1998

Sipko Melissen: ‘Jonge mannen aan zee’ (Querido, 1997)

De drie hoofdstuktitels in Sipko Melissens: Jonge mannen aan zee, grijpen behendig in op een dieptelaag van de intrige; het zijn drie onderdelen namelijk van het driedelige schilderij van Beckmann, ‘De Argonauten’. De jonge mannen op zee kijken toe, de middenschildering heet: ‘Dame met grijze capuchon’ naar wier identiteit de hoofdfiguur van de roman zo op zoek is. Op het laatste deel van de compositie rijst de vraag of de jonge mannen alléén zullen blijven of samen zullen gaan op de grote reis. Want hoe zal men alléén warmer worden?

Beckmanns spoor is niet zomaar een zijlijn in deze merkwaardige roman die de melancholische jeugdherinneringen in het polderland van de venen rond Mijdrecht uitvergroot tot een zeer bewogen ontwikkelingsroman. Helm, een centrumfiguur in het boek, is van Beckmann bezeten, hij wil op hem promoveren maar vooral achterhalen wie de Dame is met de grijze capuchon. De verbeten dooltocht wordt tenslotte met behulp van de oude jeugdvriend Andreas, die als directeur getrouwd in Hamburg woont, besloten met het vinden van de sleutel tot het raadsel van de intrige. Niet alleen omdat met vrijwel zekerheid wordt achterhaald dat ooit de moeder van Helm, ook een jeugdliefde van Andreas, model stond voor De Dame met de grijze capuchon. Beckmann, de onovertroffen ‘ontaarde’ schilder, die geruime tijd in ons land verbleef in de donkerste jaren, heeft met de Argonauten, die deels uitzien naar de weg tot de hogere ruimte van het bewustzijn boven het aardse leven, tevens het verhaal neergezet van een smartelijk beleden jeugdliefde.

Ooit was Andreas de droomvriend met wie Helm door het landschap ging. Andreas was een reus, gaaf maar onuitstaanbaar. Hij zou Slauerhoff ooit achterna gaan door de tijden!

Met zeldzame ingehoudenheid beschrijft Melissen het dramatische moment waarop ooit Eros hem wenkte én van hem week:

‘We rollen over elkaar. Hij drukt mij tegen de grond, mijn rug wordt nat. Ik voel zijn zwembroek tegen de mijne schuren. We staan op en met zijn ene hand pakt hij mijn pols beet en de andere grijpt hij mijn kruis.
Hij lacht. Ik probeer ook hem te grijpen maar hij weet mij van zich af te houden.. Dit is een spel, een onschuldig spel waarbij niet gesproken wordt in niemandsland’

Het jongenswonder voltrekt zich niet. Hel kiest voor Maarten die tragisch omkomt terwijl Andreas geluk lijkt te vinden bij de wat geheimzinnige Renate, over de grenzen. Ze hebben zo ontzaggelijk op elkaar geleken, welke verbindingsrol kan de vrouw op het schilderij leveren naar de uitvaart der Argnonauten?

Meesterlijk doorlicht Melissen nu, naast de onverbiddelijke en uiteindelijk zoveel verlichting verspreidende speurtocht naar Beckmann en zijn monumentale schildering, het land van zijn jeugd, waarin zich op de rand van én in de oorlog nog zoveel drama heeft voltrokken. Een drama dat ook Andreas, die Helm toevallig treft bij de begrafenis van de vader, wil verhelderen want ook hij is in de diepte, onbewust, op

[p. 45]

zoek geweest naar de ontraadseling van Beckmanns Argonauten. Hij laat niet zo maar toevallig een fraaie aansteker liggen om Helm tot weder opnemen van het contact te brengen, waar deze ook aanvoelt dat het een pistool op zijn borst kan zijn. Hij wil de waarheid kennen over een leven dat ooit zo bevindelijk boog onder de woorden van Jezus in dit bijna Palectijns aandoend benenland.

‘Ik voelde’ schrijft Helm, ‘een diepe ontroering voor de mannen uit deze polders. Zij hadden zich ondergedompeld in verhalen over de visionaire gek die verkondigde dat hij de zoon van God was. Hoe was het mogelijk dat zij leefden en stierven bij de leer van deze fanatieke jongen, hoewel iedere bevlogenheid hun vreemd was? Of vergiste ik mij en zat er in een van de schuilhoeken van deze in de nederige polders opgegroeide mannen een onderdrukte passie die hen op hun manier gevoelig had doen zijn voor de schilderingen van het koninkrijk Gods?’

Helm heeft in feite alles verloren, zijn landschap, zijn jeugd, zijn geloof, zijn vader en zijn moeder om wie zoveel mysterie hing. De roman geeft de verbeelding van de weg terug die hij zoekt en vindt, ook al zal het geschenk van de onthulling niet de vervulling brengen die de mens tot Eros maakt.

Deze voor onze tijd uitzonderlijke bildungsroman is met veel zin voor mozaiek en statuur geschreven, vanuit een scherpe intelligentie, droog soms, maar zeer sfeervol. Vestdijk die er trouwens met zijn herinneringen ook in voorkomt, zal uit zijn stoeltje zeer tevreden toezien bij Melissens geslaagde stunt in het moeilijkste genre. Hij zou meegenoten hebben van de slag voor het landschap in dit boek:

‘De wind die langs mij strijkt, maakt tranen uit mijn ogen en beelden uit mijn ziel. Een strakke Hollandse winter en wij schaatsen op de brede kromme Mijdrecht. Na een lange tocht zijn we op weg naar huis. Op een houten vlonder doet een meisje haar schaatsen af. Ik geef mij over aan rustige, regelmatige slagen van de jongen voor mij. De dijken zijn verlaten, een smeulend vuur boven de horizon. Wij zijn de enigen op aarde. Bij de Amstelsluis moeten we onze schaatsen afdoen om over te steken naar de Kerkvaart, die recht door de weilanden snijdend op het dorp agqaat dat zich in donker en damp verliest. In de zilverige mist die de ondergaande zon als een sleep over de weilanden achterlaat, drijven de boerderijen als kleine vast verankerde scheepjes’

Sipko Melissen, die vijftien jaar geleden zo indringend als dichter debuteerde met: ‘Gezicht op Sloten’, heeft zich nu in de rij van Anton Wachter Winnaars geschaard. Onder degenen die je voorgingen zijn nieuwe meesters voor vandaag gegroeid, dat is een extra stut en steun voor je bij de aanvaarding van deze prijs waarop, Harlingen, Friesland, de jonge en nieuwe literatuur, met jou zo doormeend verguld zijn.

Martin Ros, voorzitter

Dr. Rudy van der Paardt, Dr. J. Pop, Maarten 't Hart, Dr. W.A.M. de Moor, leden