Vestdijkkroniek. Jaargang 1999

[p. 46]

Taspraak deputearre dr. A.J. Mulder by it útrikken fan de Anton Wachterprijs 1998 op sneon 17 oktober 1998 oan Sipko Melissen yn de Ned. Herfoarme Tsjerke fan Harns.

Geachte heer Melissen en familie, Geachte alle andere aanwezigen,

Zojuist, mijnheer Melissen, hebben wij het juryrapport aangehoord en weten wij waarom aan uw debuut ‘Jonge mannen aan zee’ de Anton Wachterprijs 1998 is toegekend. Een indrukwekkend betoog dat een extra glans aan uw prijs geeft. Ik feliciteer u van harte met de toekenning.

De Friese dichter Obe Postma is het meest bekend geworden met zijn gedicht, ‘de boerinne fan Surch’. Wie van Surch, Zurich in het Nederlands, Harlingen binnenkomt, heeft vlak voor de stad bovenop de dijk een stenen beeld zien staan. Als U vroeg was, bent U misschien de trap opgelopen en hebt U kunnen zien hoeveel hoger de dijken in de loop van honderden jaren zijn geworden.

Het monument verbeeldt een man met een januskop. Dat wil zeggen met twee koppen. De ene kop is gericht op het vasteland, de andere op de zee. De Friezen hebben het monument in 1576 opgericht als eerbetoon aan de man die er in slaagde om de onderlinge boerentwisten en bestuurlijke ruzies te slechten en daardoor de zo noodzakelijke zeedijken wist te bouwen. Die man was de Portugese gouverneur en stadhouder Caspar de Robles, in dienst van de Spaanse koning. Hij belichaamde het centrale gezag dat zich in deze provincie vanaf 1498, nu 500 jaar geleden, had weten te vestigen. 1498 was een scharnierpunt in de geschiedenis van deze provincie. Dit jaar hebben we dat in deze provincie herdacht met diverse activiteiten en veel discussies over de vraag of 500 jaar geleden de ‘friese vrijheid’ verloren was gedaan, of dat het instellen van een centraal gezag door mensen van buitenaf wellicht leuterend had gewerkt. Maar er valt dit aar meer te herdenken. Dit jaar is het 100 jaar geleden is dat de dichter-politicus Fedde Schurer, de graficus M.C. Escher en de schrijvers Jan Jacob Slauerhoff en Simon Vestdijk in deze provincie werden geboren. Schurer in Drachten, Escher en Slauerhoff in Leeuwarden en Vestdijk in Harlingen. Harlingen speelt in het werk van Vestdijk een belangrijke rol. De januskop van Casper de Robles illustreert de positie van de havenstad in Fryslan, schakel tussen achterland en zee. Harlingen ligt wel in Fryslan, maar voelt zich als havenstad eigenlijk toch eerder voorstad van Londen. De ligging en de economie van Harlingen hebben door de eeuwen heen hun stempel op de taalkundige en culturele scheidslijn met Fryslân gedrukt. Van vreemde kusten kwamen de geuren en de verhalen, de vreemde snuiters. En de broodwinning natuurlijk, voor alle lagen van de bevolking. Het is de vraag of Harlingen wel echt bij Fryslân hoort. En misschien geldt dat ook wel voor Vestdijk. Dit Vestdijk-jaar heeft Vestdijk teruggebracht. Besprekingen van zijn werk in de NRC. Wekelijks worden we op dit moment getrakteerd op verfilmingen van zijn werk. Vestdijk heeft zijn sporen nagelaten in deze provincie. Hij is naamgever van straatnaamborden; zijn biografie is verbonden met de naam van wijlen de Friese schrijver Anne Wadman; het cultureel programma van Omrop Fryslân heet ‘De Koperen Tún’; het bekende horecabedrijf vlak achter Omrop Fryslan in Leeuwarden met een kleine variatie ‘Koperen Tuin’; er is op dit moment een tentoonstelling over Vestdijk en diens werk in het Frysk Letterkundich Museum en Dokumentaasjesintrum, het Friese zusje van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag. Ondanks al deze aandacht voor Vestdijk ervaren we hem hier niet als een Fries schrijver. Vestdijk heeft nimmer in het Fries geschreven, evenmin als die andere grote Nederlandse schrijver, Jan Jacob Slauerhoff. Schreef Vestdijk niet in het Fries, hij kon het ook niet lezen. Dat blijkt uit zijn brief van 18 oktober 1961 aan de journalist, literator en Friesliterair schrijver Sjoerd Leiker.

Leiker had enkele gedichten van Vestdijk in het Fries vertaald. Vestdijk reageert daarop als volgt:

[p. 47]

‘Zeer geachte Heer Leiker,
Friesch spreek ik geen woord, zoodat ik ook helaas uw vertalingen niet beoordelen kan. Dat zit zoo. Mijn ouders waren allebei Hollanders, en in Harlingen werd (nog?) geen Friesch gesproken, doch (onder het volk en op school soms ook wel) Harlingsch, een vorm van Stadsfriesch dat voor zover ik weet, niets met Friesch gemeen had. Voor Friesch bestond wel een zekere eerbied (en boeren jongens op school spraken het natuurlijk van zichzelf. Harlingsch sprak ik gebrekkig (in hoofdzaak scheldwoorden, vrees ik) maar het werd bij mij thuis niet tegen gewerkt en mijn vader die veel contact met de bevolking had, kwam ook wel eens met een schilderachtige uitdrukking voor den dag. Verder niets. Hartelijke groeten, S.Vestdijk Jr.’

Harlingen Stadsfries, het omliggende platteland Fries. Deze kenschets zal zeker in de tijd van Vestdijk hebben gegolden en misschien is dat nog wel zo. Maar grenzen vervagen en de emancipatie van het Fries leidt ertoe dat tegenwoordig zelfs in Harlingen Fries in de basisvorming wordt gegeven. Ik constateer verder een lichte kentering in de belangstelling en waardering voor de Friese literatuur in Nederland, zoals blijkt uit de Spiegel der Friese poëzie en de vertaling van het werk van Obe Postma. Maar het blijft voor mij onbegrijpelijk waarom werk van de Friese schrijver Durk van der Ploeg wel in het Duits, en niet in Nederlands vertaald wordt.

Mijnheer Melissen, U heeft zich gevoegd bij een imposante lijst van winnaars van de Anton Wachterprijs. Als ik naar die lijst kijk, moet ik mijn bewondering uitspreken voor de kwaliteit van de jury's. Jury's die in staat bleken talent vroegtijdig te onderkennen. De Anton Wachterprijs is een debuutprijs, maar ook een prijs met een kwaliteitslabel. Ik wil U graag de Anton Wachterprijs 1998 overhandigen.

Dankwoord Sipko Melissen

Geachte aanwezigen.

Het was voor mij een complete verrassing toen drie weken geleden de stem van Martin Ros op mijn antwoordapparaat aankondigde dat ik de Anton Wachterprijs 1998 had gewonnen. Ik kon mijn oren niet geloven. Ik wantrouwde het apparaat, maar toen ik het bandje nog eens beluisterde kon ik niet anders dan concluderen: deze stem is Ros' stem en toen ik enkele dagen later een op een oude Remmington getikte brief ontving waarvan de zinnen tot over de rand van het papier liepen, wist ik zeker: deze brief is Ros' brief.

Ik voel mij zeer vereerd dat deze prijs, die genoemd is naar een fictief personage, aan mij is toegekend. Als de prijs de Simon Vestdijkprijs had geheten zou ik mij wat ongemakkelijk hebben gevoeld. Toen Vestdijk zo oud was al Ik nu ben, had hij al zo'n twintig romans geschreven. Maar met de naam Anton treden wij binnen in het rijk der verbeelding en dat rijk is, net als het Koninkrijk der hemelen, te vergelijken met een wijngaard waar vroege zwoegers voor dezelfde beloning In aanmerking komen als laatbloeiers.

‘Ik zou van de gelegenheid gebruik willen maken om, in verband met Jonge mannen aan zee, Uw aandacht te vragen voor een verhaal van Vestdijk dat eveneens handelt over twee jongens aan zee, en wel het verhaal De bruine vriend.

Naar aanleiding van de roman De onmogelijke moord heeft Hugo Brandt Corstius opgemerkt dat Vestdijk ten aanzien van manlijke gelijkslachtelijke liefde een afwijzend standpunt inneemt. Ik denk dat Brandt Corstius hierin gelijk heeft. Het is des te opmerkelijker dat een van de mooiste verhalen en misschien wel het mooiste verhaal In de Nederlandse literatuur over een jongensverliefdheid geschreven Is door Vestdijk. Ik zal hier niet het hele verhaal samenvatten, maar Iets wil ik er wel over zeggen omdat In het verhaal De Bruine Vriend het oerromantische gegeven van de ongenaakbare geliefde zich afspeelt tussen de vijftienjarige ik-figuur (kleine Henk) en de achttienjarige Hugo Verwey, die getekend wordt als een jonge god, die hinkt, en op wie de ik figuur verliefd wordt. Hugo Verwey als De Schone en Meedogenloze Jongen avant la lettre. De jongen die vanwege zijn vele

[p. 48]

zomersproeten de ‘bruine’ vriend wordt genoemd, is slechts In de machteloze verbeelding van kleine Henk een vriend, maar In werkelijkheid neemt Hugo geen enkele notitie van aanbidder die smachtend naar hem opkijkt. De slotscene van het verhaal is Indrukwekkend en steeds als ik hem lees zie ik de scene voor mij alsof hij al verfilmd is. Het is laat in de avond. De ik-figuur volgt Hugo Verwey door de kleine straatjes van het stadje dat aan zee ligt. Tot zijn verbazing ziet kleine Henk dat Hugo Verwey naar het haventje gaat, daar een roeiboot neemt en in het donker wegroeit in de richting van de zandbank die in het verhaal al een paar maal ter sprake is gekomen. Ook kleine Henk neemt een bootje en roeit In een koortsachtige toestand naar de zandbank. Maar in plaats van de zandbank op te gaan, bindt hij het bootje waarmee Hugo Verwey weer naar de stad zou moeten terugkeren aan zijn bootje vast en hij roeit, alleen, naar de stad terug. Hugo Verwey weet zich ternauwernood van de verdrinkingsdood te redden en niemand in het stadje komt ooit te weten wat zich die nacht precies heeft afgespeeld. Ook Hugo Verwey niet. Het verhaal eindigt als volgt:

‘wel tot mijn 20ste of 21ste, toen mijn gevoel voor hem al lang verdwenen was, (moest ik) de straf (...) lijden van dromen over Hugo Verwey; hoe ik hem achterna roeide, inhaalde, naast hem lag op een eindeloze gouden zandvlakte, waar bovenmenselijke stemmen ver over onze hoofden zongen, waar geen plaats was voor scheiding en geen weg terug naar de stad, waarheen ik, alleen, de vlucht genomen had.’

In Simon Vestdijk en Lahringen merkt Nol Gregoor scherpzinnig op dat Hugo Verwey als mannelijk idool de tegenhanger is van de ongenaakbare Ina Damman. Beiden blijven ver van een ‘immers altijd ontluisterende werkelijkheid.’ Hugo Verwey blijft nog jaren lang In de dromen van de onderhand groot geworden Henk terugkeren. Anton Wachter keert in de verbeelding terug tot Ina Damman, het meisje ‘dat hij nooit had bezeten’.

Jonge mannen aan zee is in zekere zin een ‘Terug tot Andreas’. Ik zeg dit niet om mij te meten met Vestdijk. Ik wil er mee zeggen dat een reus als Vestdijk met zijn meer dan vijftig romans en een Klein Duimpje van slechts één roman elkaar blijkbaar treffen in die typisch romantische zoektocht naar iemand in wiens of wier nabijheid men ooit iets van het absolute geluk heeft geproefd of vermoed.

Het bijzondere van Vestdijk is dat in zijn oeuvre zowel een jongen, Hugo Verwey, als een meisje, Ina Damman, een Ideaalbeeld zijn en de illusie oproepen van een schier mythisch eiland waar geen plaats is voor scheiding. Beide verhalen van Vestdijk samen, tonen aan dat het volkomen ondergeschikt is of die Illusie door een jongen of een meisje wordt opgeroepen.

Een maand geleden was Ik te gast bij een leesclub in Bussum waar Jonge mannen aan zee werd besproken. Eén van de deelnemers had het boek uit de bibliotheek gehaald en tot mijn verbijstering zag Ik dat de rug van het boek werd ontsierd door een sticker waar ter typering van de inhoud in dikke zwarte letters op een witte achtergrond de woorden ‘Homo’ en ‘Psych’ stonden. Ik voelde mij als in een droom waar je gekleed In slechts een te kort hemdje op een toneel voor een volle zaal verschijnt.

Als er op de rug van Jonge mannen aan zee al Iets moet staan, dan zou het de Q van Queeste of de R van Romantiek moeten zijn.