Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 79]

Victor Westhoff Herinnering aan Vestdijk

Hoewel ik het voorrecht had Vestdijk persoonlijk te ontmoeten, zou ik het niet in mijn hoofd gehaald hebben hem ‘Simon’ te noemen, noch zo over hem te spreken. Ik was niet met hem bevriend, en zulk populistisch en respectloos getutoyeer was destijds gelukkig nog niet comme il faut.

Ik leerde Vestdijk kennen door bemiddeling van onze gemeenschappelijke vriend Herman Passchier, tijdens de oorlog zijn plaatsgenoot in Doorn. Bij mijn eerste bezoek verwonderde ik mij erover dat het interieur van zijn woning hem onverschillig was en dat hij de zorg daarvoor overliet aan Ans Koster. Naderhand zag ik in dat hij weliswaar scherp kon waarnemen, maar dat zijn introverte persoonlijkheid niettemin opging in de verbeeldingswereld van het werk dat hij onder handen had. Was dit voltooid, dan bande hij het uit zijn geheugen; slechts met schoon schip kon hij verder varen, opnieuw beginnen.

Met mij sprak hij over poëzie en over muziek. Zijn waardering voor mijn in dubbel opzicht ‘groene’ gedichten moedigde mij aan. Hij heeft de uitgeverij De Bezige Bij aanbevolen mijn bundel Levend Barnsteen uit te geven. Die verscheen in 1947. Veel heb ik geleerd van hetgeen Vestdijk in De glanzende kiemcel onnavolgbaar onder woorden heeft gebracht. Zijn eigen voorkeur, zoals die voor Rilke, Nijhoff, Slauerhoff, blijkt ten dele uit dit werk. Maar tot zijn meest gewaardeerde dichters behoorden ook Emily Dickinson, aan wie hij later een essay wijdde, en Klabund, wiens meesterlijk gedicht ‘Es regnet schon seit tausend Jahr’ hij enkele malen voor mij citeerde.

Mijn gedichten bleven ontstaan, maar eerst veel later heb ik ze ten dele gepubliceerd in de bundels Hartgespan en Peregrinatio. Vestdijk waardeerde in mijn gedichten vooral de natuurpoëzie; in zijn recensie boeit hem het ‘sonore en fantastische woord’ ‘galigaan’, maar hij vindt het aardig om niet te weten wat die naam inhoudt. Hier raken we aan een wezenlijk probleem voor de dichter die door planten, en vooral door wilde planten, wordt geïnspireerd. Voor de natuurdichter gaat het wel degelijk om de plant zelf, evenals een gedicht over een vrouw ondenkbaar is zonder een ‘femme inspiratrice’. Voor hem is elke naam de sleutel tot een levende, poëtisch geladen werkelijkheid. Knopbies, galigaan, parnassia zijn voor hem bezielde namen, magische woorden met poëti-

[p. 80]

sche kracht. Maar de vreemdeling in de natuur, het type van de randstedelijke cultuurdrager, kent geen wilde planten en dieren; die namen spreken hem niet aan, zeggen hem niets. Een niet ongebruikelijke uitweg is een aantal plantennamen aaneen te smeden en daarmee een effect te beogen. Gerrit Komrij gaf daarvan in NRC Handelsblad, 30-11-1995, amusante voorbeelden - van Jan Kal, G.J. Resink, Rutger Kopland - en voegde daaraan toe: ‘U begrijpt, het gaat me niet om de plantjes, het gaat me om de catalogisering’ (let op dat denigrerende verkleinwoord). Maar voor de dichter die planten werkelijk kent en bemint, gaat het juist wél om de plant zelf: de akelei van Ida Gerhardt, de nachtorchis van Jan van Nijlen, de waterlelie van Frederik van Eeden.

Keren we echter terug naar Vestdijk. Dat het scheppend vermogen van Vestdijk niet in de eerste plaats in zijn gedichten tot uiting komt, is een gemeenplaats. In zijn proza waardeer ik zijn essays meer dan vele van zijn romans; maar de toppen in wat Brandt Corstius en 't Hart het ‘gebergte’ noemen, torenen daar ver bovenuit: Terug tot Ina Damman, Ierse nachten, Het vijfde zegel, Aktaion onder de sterren, De koperen tuin, De vuuraanbidders en, niet als minste, De redding van Fré Bolderhey. Merkwaardig, dat 't Hart deze meesterlijke weergave van adolescente waanzin slechts matig blijkt te waarderen.

Wellicht sta ik alleen in mijn oordeel dat ik Vestdijk als romanschrijver in één opzicht tekort vind schieten: hij faalt in de uitbeelding van de erotische liefde, vooral van de tederheid. Zijn vrouwenfiguren zijn veelal karikaturaal of onsympathiek, en het liefdesspel onappetijtelijk of hilarisch, zoals in ‘De verdwenen horlogemaker’. Nergens bereikt hij het peil van zulke onvergetelijke gedichten als ‘Nuptial sleep’ van Rossetti, ‘Liebes-Lied’ van Rilke of ‘Aan een verre prinses’ van Slauerhoff.

Naar mijn indruk wordt het vertaalwerk van Vestdijk te weinig gewaardeerd, wellicht doordat hij ‘sneller schreef dan God kon lezen’ (A. Roland Holst). Zijn vertalingen van verhalen van E.A. Poe, van Conan Doyles The Hound of the Baskervilles en van Stevensons The Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde munten evenzeer uit door fraai en zorgvuldig taalgebruik als door de correcte overzetting van het origineel.

Niet alleen in de woordkunst, ook in de muziek heb ik Vestdijk mogen meemaken en waarderen. Hij bedacht een originele methode om het verborgen psychologisch programma in ‘absolute’ muziek (in tegenstelling tot programmamuziek) objectief te bepalen. Die methode werd getest in een gezamenlijke onderneming van Vestdijk, H. Passchier, C. von Gleich, K. Zwaan en mijzelf; daarbij gingen we uit van Das wohltem-

[p. 81]

perierte Klavier van J.S. Bach en de pianosonaten van Haydn en Mozart. Het resultaat is gepubliceerd in Het programma in de muziek (1951). Vestdijks essays over muziek zijn even erudiet als verfrissend. Het hatelijk oordeel van musicologen, die geen leek op hun terrein dulden, deerde hem niet; vandaar Het kastje van oma.