Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 76]

S. Vestdijk Vier dichters onder de loupe

Aan de twee voorwaarden, die men aan het lyrische genre mag stellen, dat het taalmuziek biedt, en dat het door de afwezigheid van scherpe beelden of indringende gedachten het opwekken van gevoelsassociaties begunstigt (‘sfeer’, ‘stemming’), voldoet van de hier te behandelen dichtbundels die van Hanno van Wagenvoorde, Karillon van November (Querido) het meest.

Maar, hoezeer vervloeiend in zangerigheid en droom, deze poëzie is woord voor woord verantwoord, ook al mogen sommige wendingen a prima vista bevreemden. Tot de ‘duistere’ poëzie behoort zij stellig niet. Duister, in anderen zin, is veeleer de sfeer: een penetrante zoete moeraswalm, waaruit de ziel naar vaste steunpunten reikt, als naar sterren gezien door een ijlen mist. Technisch weerspiegelt zich dit tweeledig motief in de afwisseling van over vele regels voortdeinende Leopold-achtige rhythmen met gebeeldhouwde regels als:

Hun ogen zijn als distels en hun monden
vloeien van purper gif en leugenspraak.

Van Wagenvoorde is wel eens te precieus en moet zich hoeden voor zekere stilistische aanwensels, zooals het laten volgen van het enjambement door twee bijbehoorende woorden; vgl. pag. 19: ‘...het najaar, dat over de wegen wappert en jaagt,’ - als klankmiddel effectrijk genoeg maar op den duur te monotoon. Ondanks deze feilen hebben we hier te doen met een belangrijk dichterschap. Het is zeker niet gering om in de lijn Leopold-Holst nog iets ‘nieuws’ te brengen. Voor het overige is Karillon van November niet zijn sterkste werk. Ik ken suggestiever verzen van hem.

Wie beweren zou, dat H.A. Gomperts (Van Verlies en Dood, Meulenhoff) ons de lyriek in staat van ontbinding toont, zou ik niet onvoorwaardelijk durven tegenspreken. Door deze speelsche en spontane, meer sprekende dan zingende poëzie, die zich van taal- en andere regels weinig aantrekt, schemert de persoonlijkheid van den dichter duidelijker herkenbaar heen dan door die van Van Wagenvoorde; waarmee echter niet gezegd is, dat dit nu ook dadelijk persoonlijker poëzie moet heten. (On-

[p. 77]

derwerp voor een polemiek: A. zegt: ‘Gomperts heeft vijfmaal meer persoonlijkheid dan v.W.’ - ‘Mogelijk,’ antwoordt B., ‘maar de vorm, dien G. gekozen heeft, maakt het hem ook vijfmaal gemakkelijker om dit te toonen.’ - Ziehier een van de problemen uit den Forum-tijd in a nutshell.

Men heeft voor en na erg den nadruk gelegd op de intelligentie dezer poëzie, waaróm is niet geheel duidelijk, want onintelligente dichters bestonden alleen tussen 1942 en 1945. In elk geval is deze nieuwe bundel poëtischer (minder ‘intellectueel’) dan Dingtaal, dat zich hier en daar zelfs als proza lezen liet. Merkwaardig geval: Gomperts ontwikkelt zich naar de lyriek toe, in een genre en in een tijd, die zich van de zuivere lyriek hebben afgewend! Zijn lievelingsmotieven (vogel, danseres, sylphide, het vluchtige leven, gemeten soms aan de romantiek van het verleden) leenen zich misschien ook beter voor lyrische verklanking dan voor de puntige verwoording van den ironicus.

Beide elementen voeren een verbitterden strijd in Gomperts, en beide zijn de moeite waard. Voor het eerste aspect is het bewogen volksliedachtige De Moeder representatief, voor het tweede het tijdens den oorlog in Londen geschreven, De Indifferent, Greshoviaansch naar den geest, eigen van dictie:

Ik ben gevlucht voor rook en drakentanden
en werd een ontevreden voetsoldaat;
ik ben een vluchteling van rust en kameraad,
mijn haven van vertrek is aan 't verzanden.

Het meest kenschetsend voor wat de jongeren zich momenteel onder het begrip lyriek voorstellen is Guillaume van der Graft's In Exilio (Stols). Op het Helikon-kaft zwermen nog steeds de zwaantjes lustig tegen elkaar in, hetgeen in dit geval zou kunnen beteekenen, dat een ijverig beoefende beeldspraak, die nu eens raadsels opgeeft krachtens het voorrecht van den dichter om wat hij met elkaar vergelijkt aan elkaar gelijk te stellen, dan weer ietwat verontrustend tot de duidelijker maar verstandelijker allegorie neigt (Winterlandschap 1, Het Orgelconcert), moeite heeft om tegen den lyrischen stroom op te tornen.

Enkele gedichten vertoonen een surrealistischen inslag (Het Uitzicht). De fijnzinnige taalbehandeling maakt deze poëzie nog wat broos, nauwelijks geschikt om al die beeldenpracht te torsen. Maar dan ineens vinden beeld en woord elkaar in den waren dichterlijken impuls, zooals in het mooie slot van Het Inzicht:

[p. 78]

 

...spiegelend mijn genegenheid

 

 

 

in 't zelfvoldane water

 

tot ik het langverzwegen feit

 

van God in zijn afwezigheid

 

omgekeerd zag weerkaatsen.

Victor Westhoff (Levend Barnsteen, De Bezige Bij) is behalve een lang niet onbegaafd dichter ook bioloog, en zijn poëzie legt hier getuigenis van af door het kwistig gebruik van termen, die alleen onze medewerker Rinke Tolman tot op den bodem zou kunnen peilen. Vaak ademen deze woorden een onbedoelde ‘poésie pure’, die men des te dieper ondergaat naarmate men er minder van begrijpt. Wat is ‘galigaan’? Het sonore en fantastische woord staat in Koenen, maar het is veel aardiger om het niet te weten.

De natuurpoëzie, geborduurd op dit terminologisch stramien voldeed mij beter dan de ietwat conventioneele, zuiver lyrische verzen, overigens gering in aantal. Westhoff zal zich technisch nog hebben te volmaken (de rijmende regels zijn vaak zwak) en den klank wat minder opzettelijk moeten cultiveeren (‘Hoe dureloos een vuren uur,’ - dit lijkt heel mooi, in werkelijkheid is het afschuwelijk). Van de beste ‘biologische’ gedichten noem ik de sfeervolle Alnetum en het in zijn krioelende aanschouwelijkheid betoverende Kringloop.

Uit: Het Parool, 22 maart 1947