Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 71]

S. Vestdijk Vernieuwing onzer dichtkunst
door Leo Vroman
De jongeren ten voorbeeld

Het mag dan enigszins onrechtvaardig zijn de jonge Nederlandse dichters zo ongezouten te lijf te gaan als W.F. Hermans zich dit in het tijdschrift Centaur (2e Jrg. 2) veroorloofde - met name het verwijt dat zij ‘sonnetten schrijven’ lijkt weinig overtuigend! - dat in zijn prikkelend betoog een kern van waarheid schuilt, zal wel niemand willen betwisten.

Hermans is trouwens niet de eerste om de vinger te leggen op een plek, die men niet zozeer wond zou willen noemen als wel al te onberispelijk overgroeid. De poëzie onzer jongeren lijdt onder een te-fraai, een te-veel en een te-zwak. Een ongewoon hoog peil van technische volmaking stelt in staat tot een soort ‘collectieve’ kunstbeoefening, waarbij ieder vers afzonderlijk danig imponeren kan, zonder ooit haar dodelijke overeenkomst te ontveinzen met de verzen van tien straten of twee steden verder.

Het epigonisme van 1947 berust niet, zoals dat van 1927, op de imitatie van enkele grote figuren, maar op het als vanzelfsprekend benutten van een vrijwel gereedliggend idioom, waarin alle stromingen als in een vergaarbak dooreengemengd zijn: surrealisme, realisme, buitenwereldse lyriek, rhetoriek, anti-rhetoriek, ‘para-rhetoriek’ (het fijnzinnig goochelen met staande uitdrukkingen), Forum-ironie, plastiek der ‘Amsterdamse School’, en wat niet al.

In plaats van een epigoon van persoonlijkheden is men er een geworden van een poëtisch kleinste gemene veelvoud, en ik weet niet wat fnuikender is. Misschien het tweede toch, want de jonge dichter voelt zich sterker en kan moeilijker op de bleke en vaardige vingers worden getikt, wanneer hij een mode volgt dan wanneer hij een bewonderd voorganger nabootst. En in de grond van de zaak verraadt dit laatste ook meer ‘persoonlijkheid’ (eigen voorkeur, selectievermogen, doelbewustheid) dan het beoefenen van een neutraal eclecticisme.

Zijn er uitzonderingen op deze hedendaagse regel der gesanctionneerde bloedeloosheid in de poëzie? Daar was onlangs het debuut van Gerard Diels; maar Diels is niet jong in jaren, en bevestigde dus door zijn optre-

[p. 72]

den veeleer de hopeloosheid der situatie. Nu echter komt Leo Vroman, een ‘echte’ jongere, ons uit het buitenland met de blijken van een nimmer sluimerend regeneratievermogen der Nederlandse dichtkunst verrassen. Oppervlakkig beschouwd wijkt zijn idioom nu niet zo sterk af van het gangbare gemiddelde, noch kan men zijn poëzie geheel los zien van meer of minder befaamde voorbeelden: men beluistert de toon van de Nijhoff van Kleine Prélude van Ravel in de strakkere, kortregelige verzen; men herkent de navrante zwier van de vroege Aafjes, de puntige lyriek van Gomperts (Slauerhoff, door een criticus genoemd, heb ik niet kunnen ontdekken).

Maar goed beschouwd gaat het toch alleen maar om 't gebruik, dat de dichter van het idioom van zijn tijd, en de daarin oppermachtige invloeden maakt, en dit gebruik is bij Vroman zo ongemeen persoonlijk, zo onverholen in dienst gesteld van een eigen visie op mensen, dingen en roerselen, dat wij geen moment mogen aarzelen zijn werk aan de jongeren ten voorbeeld te stellen (op gevaar af, dat zij het nog navolgen óok...).

De bundel Gedichten (Querido) is in Japanse krijgsgevangenschap geschreven. Zonder dat in de verzen zelf op deze herkomst ook maar gezinspeeld wordt, treden wij hier onmiskenbaar in contact met een inspiratie, die niet anders dan aan een enorme psychische druk haar ontstaan te danken kan hebben. Het is de inspiratie van het dode punt, de inspiratie van iemand, die weet niet boven dit punt uit te kunnen komen en die daarom nog dieper daalt, schijnbaar in apathische gemakzucht, in werkelijkheid om te bewijzen, dat het absolute nulpunt in psychische zin zeer wel de voorwaarde kan vormen tot een weergaloze poëtische bezieldheid van visionnaire aard.

Alles wat men gewend is negatief te waarderen: angst, dood, eenzaamheid, verderf, verlies, verkrijgt hier de positieve allure van een tot het strengste dichterschap wedergeboren menselijkheid. Om zijn aandoeningen - en daarmee de taalvormen - tot ontdooiing te brengen moest Vroman ze eerst bevriezen; om onze dorst naar originele poëzie te lessen moest hij eerst zijn dorst voor onlesbaar verklaren (‘Hij proeft alleen maar dorst’, zoals het in het aanvangsgedicht, Borstvogel, heet). Bij het lezen van deze poëzie heeft men soms het gevoel een centenaarszware steen op te tillen, waaronder het krioelt van een wonderbaarlijk fantastisch leven.

Er is een groot, tegenwoordig ietwat verwaarloosd dichter uit de 20-er jaren, wiens invloed Vroman stellig niet onderging, maar wiens naam

[p. 73]

hij onweerstaanbaar in de herinnering roept: Herman van den Bergh. Wij vinden hier dezelfde exuberantie, dezelfde trefzekerheid in het hanteren van de gewaagdste literaire beelden, dezelfde drang tot het ontginnen van de taal, dezelfde volstrekt autonome verbeeldingskracht. Tot in de schaduwzijden lijkt Vroman aan Van den Bergh verwant: een zekere onhandigheid in de vormgeving; een zekere breedsprakigheid, daar waar de poëtische vorm tot rhythmisch proza verslapt (Achter de Muur); een iets te gemakkelijke virtuositeit in zangerig idyllische genrestukjes (Volencis, Sint Fleurycke, Jeldican en het Woord).

Misschien is Vroman voorbestemd een even kortstondige verschijning in onze letterkunde te worden als de man, van wie Binnendijk eens getuigde, dat hij ‘creatief insloeg als de bliksem.’ Zo ja, dan blijft toch de winst van deze bundel en van het beste gedicht daaruit, Kind en Kraai, een wonder van zeggingskracht en ontroeringsvermogen, en in zijn aangrijpende en toch zo beheerste dramatiek niet minder dan naar de er aan ten grondslag liggende idee geheel op één lijn te stellen met het onvergetelijke De blinde Karner van de dichter, die ik zoëven noemde.

Uit: Het Parool, 21 juni 1947