Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 67]

Theun de Vries De recensent gerecenseerd

Het was voor mij een wonderlijke, zelfs enigszins unieke situatie, om vijftig en meer jaren na dato de recensies te lezen of te herlezen die S. Vestdijk wijdde aan mijn werk, en die ik om de waarheid te zeggen was vergeten - maar die nu ik ze weer onder ogen kreeg een heel tijdperk in mijn herinnering riepen: de oorlogsdreiging van de jaren dertig, de bezetting van de jaren veertig, het heimelijk schrijven, de vriendschappen en discussies, niet 't minst met Simon Vestdijk.

In hem ontmoette ik een formidabel recensent, een beoordelaar van een nieuw type. Het eerst vielen hem mijn gedichtenbundels Verzen (1932) en Aardgeest (1934) in handen. Zijn recensie verscheen op 16 augustus 1935 in de NRC, en maakte mij niet blij. Het was al heel wat dat Vestdijk mij niet inlijfde bij de ‘minor poets’. Want hij opperde nogal wat bezwaren tegen mijn versificatie (inhoudelijk!), en naast zijn nuchtere erkenning van poëtische waarden en geslaagde gedichten, waaronder mijn natuurpoëzie, wees hij ook in menig gedicht op het inconsistente, vlakke en weinig-treffende, waaronder enkele muzikale portretten in Aardgeest, en mijn erotische verzencyclus in Verzen. Nu ik die bundels na zoveel jaren zelf nog eens doorlees, geef ik hem gelijk. Zijn lyrische scherpzinnigheid - of als men wil helderziendheid - bedroog hem in dit opzicht niet; hij vond de twee bundels een achteruitgang vergeleken bij mijn vroegere. Ik kan zelf niet anders dan de twee gerecenseerde bundels beschouwen als zwakke uitingen van mijn dichterlijke productie, en het is mij al langer dan vandaag duidelijk dat zij een neergaande afsluiting vormen van mijn jeugdpoëzie. Hoewel ik mijn hele leven gedichten ben blijven schrijven, waaronder zelfs op latere leeftijd Friese, was de lyriek niet langer dan tot het begin van de jaren dertig mijn belangrijkste vorm van zelfexpressie. Mijn roman Rembrandt (1931) doorbrak die schijnbare voorbestemdheid, het proza werd mijn authentiek creatief instrument. Vestdijk zelf zinspeelde trouwens in zijn bespreking van Aardgeest welwillend op mijn toen in statu nascendi verkerende Stiefmoeder aarde.

Een heel andere toon zou Vestdijk mettertijd aanslaan met betrekking tot mijn novellistisch werk. Mijn relatie met hem was in de jaren veertig bloeiende, en de bevestiging daarvan vindt men terug in zijn aandachtige beoordeling van mijn toenmalige verhalen. Hij achtte die

[p. 68]

- al zei hij dat nooit zo ronduit - belangrijker dan mijn romans, of wat hij daar destijds van kende; romans die hij dan wel een poging vond ‘het algemene, giganteske, het veelvormige’ van het leven te willen uitbeelden, maar waartegenover hij de ‘kamermuziek’ van mijn novellen veel meer waardeerde. Hij en ik waren het er trouwens over eens dat de novelle iets fijnproeverigs heeft; niet alleen naar de vorm, door het beheerste stilistische probleem dat ze stelt, maar ook als artistieke bevrediging en genot voor de schrijver zelf. (Roman is: lange tijd zwoegen en zweten, soms met tegenzin, zij het onontkoombaar gedreven.) Kortom, Vestdijk vond de ‘korte’ vorm van het verhaal intrigerender dan de ‘lange’, zeker in mijn geval.

Door herlezing van zijn recensies herinner ik me zijn waardering, en meer dan dat, voor mijn Tegels van de haard (1941), de bundel ‘Friese’ verhalen die in later jaren door nog meer ‘vertellingen van Wilt Tjaarda’ zou worden gevolgd. Vooral het titelverhaal had hem gegrepen; hij heeft het destijds met enige ontroering aan Ans Koster voorgelezen.

Mijn oorlogsverhalen - in 1943 in de onderduik te boek gesteld, in 1946 verschenen - hadden, als ik mij zijn reactie goed herinner, niet zoveel waardering bij hem gewekt als de Friese. ‘Mijn dochter’ vond hij sentimenteel, en ettelijke andere van die oorlogsnovellen waren voor hem, ondanks hun ‘moedige menselijkheid’ en de ‘distantie’ ten aanzien van de emotionele materie die ik in acht nam, niet helemaal wat hij ervan verlangde. Uitzondering maakte hij voor twee ‘glansnummers’ - het verhaal ‘Nieuwjaar’, dat in kamp Amersfoort speelt en een staaltje van ss-terreur laat zien, en het tweede W.A.-man, een onderzoek naar de mentaliteit van de ‘kleine’ nsb'-er, een verhaal dat sinds zijn illegale publicatie in 1944 een bescheiden zegetocht door het land der letteren heeft gemaakt. De voorkeur van Vestdijk was trouwens geheel de mijne.

Met mijn Eros in hinderlaag (1945) was Vestdijk maar matig ingenomen. Hij liet zijn oordeel, evenals het vorige, verschijnen in Het Parool, maar ik moest hem toegeven dat deze ten dele vroege novellen niet tot mijn meesterstukken behoren. Vestdijk vond de hele verzameling heterogeen, wat ze ook is, ondanks het bindend thema van de Eros ‘als voltrekker van het noodlot’. Ook hier bekroonden twee uitzonderingen zijn naar het negatieve neigend oordeel - te weten ‘Bruidegom in September’, een Shakespeare-novelle, die hij ‘de essentiële winst’ van het boek vond, en het ‘meeslepende’ circusverhaal ‘Tijgers’. Maar wat ik zelf het beste verhaal vond, de prehistorische fantasie ‘De vader’, kon in Vestdijks ogen weinig genade vinden.

Met De laars en de Eros zijn wij aan de bezetting en de illegaliteit

[p. 69]

ontsnapt. Mijn novellistisch werk zou pas in de jaren zestig weer actueel worden (zij het niet voor Vestdijk). Inmiddels waren er nog twee publicaties van mijn hand waarover hij zijn kritisch licht krachtig heeft laten schijnen: mijn essaybundel Vox humana (1941) en het in de oorlog geschreven, maar pas in 1946 gepubliceerde essay over de dichter Martinus Nijhoff, Wandelaar in de werkelijkheid.

Vestdijk was altijd sterk geïnteresseerd in essayistisch werk, van wie ook. Hij prees in het mijne ‘het soepel hanteren van de marxistische, dialectisch-materialistische methode’ (wat geschreven werd in de NRC van 1941, hetgeen mij toen niet bepaald aangenaam was), maar vond wel dat mijn verzameling essays weer gekenmerkt werd door een zekere ongelijkwaardigheid. Toch was hij ook hier weer van een merkwaardige objectiviteit. Hij accepteerde mijn ‘historisch-materialistische’ visie op de mystici Luyken en William Blake, vond mij in mijn Hollandse essays over Bredero, Huygens en Van Effen ‘een begaafd historisch essayist’ (ook Jan Romein had al eens zoiets gezegd), maar - en hier trad in hem uiteraard de muziekkenner en -analist aan het licht - mijn Bach-essay voldeed hem niet, hij vond Bach geen mysticus. En dat was nu juist in mijn ogen een zo geslaagd stuk! Mijn hele ‘methode’ lag hem overigens niet. Hij onderstreepte hier en daar wat hij er de tekorten van vond (en het is nu te laat om daarover nog met hem te polemiseren). Een tekort vond hij ook in mijn beoordeling van poëzie (gedichten van Hoornik en Den Brabander): ik overschatte de sociale taak van de dichtkunst, hetgeen mijn oordeel beperkte. Wat ik over hemzelf geschreven had (‘Uiteenzetting met Vestdijk’) achtte hij - ik meen met enige aarzeling - een ‘geslaagd’ stuk.

Ik zou nu zeggen dat men in Vestdijks recensie van Vox humana zekere voorbehouden bespeurt. Dat geldt zeker voor zijn beoordeling van mijn Nijhoff-essay. Hij viel mij bijvoorbeeld aan omdat ik in het begin van mijn essay verklaard had niet te willen moraliseren, en toonde aan dat ik dat hier en daar wel deed, wat voor hem een teken was van dogmatisme. Ik had mijn Nijhoff-essay geschreven na langdurige gesprekken met de dichter in de bezettingstijd (op een illegaal adres, uiteraard) en ik was er nogal trots op dat ik de eerste essayist was die een theorie had over zowel Awater als Het uur u. Voor de volledigheid vermeld ik hierbij dat Nijhoff zelf mijn interpretaties wel intrigerend had gevonden, maar toen ik er bij hem op aandrong met de vraag: ‘Is het ook zo?’ had hij alleen enigmatisch gezegd: ‘Het zou best kunnen.’

Voor Vestdijk was mijn verklaring van Het uur u ernaast. Hij beschouwde het als een religieus gedicht; met de onbekende die de straat

[p. 70]

in beroering brengt zou Christus bedoeld zijn. Hij stiet zich in mijn essay verder aan mijn verwerping van het dualisme vlees en geest; hij meende dat in de poëzie juist de strijd tussen lichaam en geest een extra bron van creatieve spanning zou zijn. Ik moet hem hierin achteraf gelijk geven. Toch had hij voor het essay een zekere, ik denk vooral ambachtelijke waardering: als om mij te vertroosten voor zijn kritische noten meldde hij aan het slot van zijn beschouwing dat het in een ‘heldere, vaak meeslepende taal’ was geschreven.

Postscriptum. De voorbehouden die Simon Vestdijk ten opzichte van mijn werk en vooral van mijn levensbeschouwing maakte, zouden zoals algemeen bekend is, in de Koude Oorlog tot een reële controverse en langdurige vervreemding leiden. Toch zijn ook die in de loop van de jaren zestig voor hernieuwde vriendschap verdwenen. Het laatste korte verhaal dat Vestdijk van mij las (‘Gastvrijheid’, 1969) had zijn bewondering.