Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 64]

S. Vestdijk Boekaankondigingen

Theun de Vries, Verzen (Leiter-Nypels, Maastricht)
Theun de Vries, Aardgeest (Rozenbeek en Venemans, Hilversum)

Uit Theun de Vries' vroegere productie herinner ik me een kwatrijn, dat mij altijd zeer kenschetsend heeft geleken voor de mentaliteit waaruit zijn werk ontsproten is. Het beschrijft een vogel, vliegend boven een vijver, niet wetend, ‘welke hemel in te zweven’. Als visueel beeld niet zoo heel erg geslaagd (want er zijn hier niet alleen twee hemels, maar ook twee vogels!), geeft het van stemming en bedoeling getrouw genoeg het essentieele weer, en dit essentieele is, nu op den dichter zelf betrokken, het aarzelend gehandhaafde evenwicht tusschen alle mogelijke contrasten en polariteiten, die men maar behoeft op te sommen om, ergens in het midden, een feillooze karakteristiek te verkrijgen. Theun de Vries is geen zeer belangrijke figuur, maar hij behoort toch ook niet rondweg tot de ‘minor poets’. Hij is geen klassicist (ondanks een zekeren vormcultus) en geen modernist (ondanks grilligheden en vrijheden tegen dien vorm); geen zuiver lyricus en evenmin in de eerste plaats, een begaafd beeldend dichter; niet precies een ‘aestheet’, maar toch ook nog ver verwijderd van de boerenruigheid, die hij, blijkens het min of meer programmatische gedicht op pag. 41 van Aardgeest (men herinnert zich trouwens vroegere verzen, De Boeren; en ten overvloede werkt De Vries aan een boerenroman, die, als niet alles bedriegt, een revanche belooft te worden op Eroïca), wel zou wenschen na te streven.

Geen zuiver lyricus, zei ik, - maar wel een sterk verlàngen naar lyriek: één van de twee hemelen, de speelsche, vloeibaar klaterende, die hij in zou willen zweven! De serie Doodenmasker uit Aardgeest, waarin bekende componisten geportretteerd zijn naar het karakter van hun toondicht, geeft hiervan al evenzeer blijk als van de weifelende tweeslachtigheid, waarmee hij zich tenslotte heeft gekweten van die moeilijke taak. Evenals de Kleine Liederen voor Clavecymbel uit Verzen tot typisch plastische gedichten zijn geworden, zoo zijn het vooral de picturale requisieten, die deze portretten van vervlakking en onherkenbaarheid moeten redden, terwijl men ook niet bepaald zeggen kan, dat De Vries zich van de onderscheidende atmosfeer dezer muziek altijd even innig doordrongen heeft. Was ‘Couperin’ niet meer gebaat geweest bij een

[p. 65]

strenger geometrische prosodie dan deze opeenvolging in de strofe van 3, 2, 3 en 5 maatvoeten? ‘De la musique avant tout’ chose et pour çela préfère le Pair!’ - zoo corrigeerde Jean Cocteau Verlaine, toen hij naast Milhaud en Auric misschien ook wel Couperin op het oog had. En zoo lijdt ‘Bach’ onder de purperen droomen en den haat en den lust en de liefde waarop zijn muziek bevochten zou zijn (ik geloof er niets van), tengevolge waarvan dit gedicht, berustend op een ontkenning van wat men in de muziek niet hoort, typisch verstandelijk werd (De Vries' opmerkelijk essay over Bach had hier wat beters doen verwachten) - Beethoven onder zijn doodenmasker, Chopin onder de overschatting van zijn Tarantella, die reeds Schumann, ten onrechte, zoo erg wulpsch en zuidelijk vond, Debussy onder een al te idyllische, te weinig ‘moderne’ opvatting, waardoor hij eigenlijk alleen te identificeren is aan faunen en dgl. attributen, zooals Grieg aan de scheren en de berken. Hier wil ik echter gaarne aan toevoegen, dat mij ook bij andere dichters vrijwel nooit iets goeds onder de ogen gekomen is, zoodra zij zich op een bepaalde muziek hadden geïnspireerd; als inspiratiebron voor poëzie schijnt muziek niet boven een vormeloos, algemeen, nog niet geïndividualiseerd voorstadium uit te mogen komen. ‘Schubert’ en ‘Mozart’ vormen dan de lichtpunten in deze suite, het eerste een mooi kwatrijn met een Nijhoffsch gracieuzen slotregel, het tweede een geslaagd 18e eeuwsch tableau (maar men moet het niet leggen naast Nijhoff's Mozart, een van de zeldzame uitzonderingen op den zoo juist genoemden regel), dat tot het gelukkigste behoort uit deze twee bundels - ‘les jardins galants’ liggen De Vries nog steeds beter dan mest en ploeg!

Pages met een windhond, al de vrouwen
in wier schoot Don Juan heeft gesluimerd
houdt dit landschap in zijn zondoormijmerd
park of ridderlijke hofgebouwen.

Overwegend natuurgedichten voor de rest. Maar ook hier dezelfde vervlakking, dezelfde wederzijdsche nivelleering van détails die elkaar zouden moeten versterken. In Der Tod und das Mädchen (Aardgeest 1) wordt de sfeer geheel verijdeld door een te veel daarvan en tegelijk een te weinig. De Vries is op de détails gericht, maar hij hoopt ze op, lukraak, zonder afwegende selectie, hij kent niet het karakteristieke détail, het détail, dat men, al lezend, in den versregel aan voelt komen. Lees b.v. het vers op pag. 31 van Aardgeest; men zou op het eerste gezicht wel denken, dat dit een sterke evocatie van avondstemming gaat brengen,

[p. 66]

tot men tot zijn schrik bemerkt, dat de middelste strofe precies in een morgen-gedicht thuishoort; ook hier de vogel, die niet weet welken hemel in te zweven, den avond of den ochtend! ‘De dag straalt vuur en water uit’ (beginregel van Bruidsdag uit Verzen) is een meteorologische, psychologische en poëtische onmogelijkheid; dit gedicht is ook nogal lelijk van klank, zooals trouwens vaak bij De Vries (dubbel laakbaar in zulk een manifest muziekminnaar); de regels nemen namelijk allemaal aanloopjes naar het rijm en laten zich dan, zooals kleine kinderen op hun zitvlak, met een flinken plof vallen.

Maar, al vindt men dan ook geen sterke verzen in deze bundels, zulks in tegenstelling tot vorig werk, te genieten blijft er nog genoeg over, want De Vries is ten minste iemand met ‘natuurgevoel’ - herfst, dood en ontbinding schenken zijn poëzie den machtigsten impuls - gevoel voor datgene wat achter het gedicht ligt en dat we alleen maar tè zelden uit zijn gedichten af kunnen lezen. De slanke, kortregelige verzen Aardgeest vii' en xi geven een strakker omraming aan wat elders zoo vaak verwaterd tot ons komt, terwijl men op pag. 29 van Verzen een van die beklemmende, betrokken natuurtafereelen aantreft, waartoe dit talent van overgang en innerlijke verdeeldheid het meest in een persoonlijke verhouding schijnt te staan. Weliswaar doet het gedicht In Friesland uit Westersche Nachten, met die torenhanen, die alle norsch naar het Noorden wijzen, niet vergeten, maar daarvoor vergoedt dan weer een fraai spectrum van rood, blauw, geel, wit en zwart, nauwkeurig tegen elkaar afgewogen ditmaal en zonder het in wezenlooze opsommingen vervaagde en de inherente tegenstrijdigheden van de meeste andere descripties.

In de bundel Verzen ontmoet men, naast de gewone onderwerpen nog een Oostersche serie met een fijn, mat aanvangsgedicht, gevolgd door lyrisch proza, dat mij te geparfumeerd is, te veel holle arabesk - en liefdesgedichten. Maar dit is voor Theun de Vries een gevaarlijk genre. Liefde en machtswil, Erotica en Eroïca, zijn verboden hemelen voor dezen vogel.

Uit: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 16 augustus 1935