Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 61]

Adriaan van der Veen Vestdijk over ‘Vleugels’

Meesterstukjes, zo prijst Vestdijk de verhalen in Jacht in de diepte in zijn inleiding tot de eerste druk van 1938 onder de titel Oefeningen. Bij al zijn lof vergeet hij niet te wijzen op een associatief gemak hier en daar in deze schets, zonder naspeurbare inzet. Enkele jaren later toen ik al naar Amerika was verhuisd, hoorde ik weer een woord van kritiek van de twee jonge dochters van Joep Nicolas, de schilder en glazenwasser die toen in New York woonde en werkte. Twee van de verhalen hadden ze in Engelse vertaling gelezen. Zij vonden het geheel geen surrealisme maar impressionisme.

Zij zagen over het hoofd wat Vestdijk schreef in zijn inleiding. Hij wees op de oorspronkelijkheid van de verhalen die elk etiket vergeten doet, surrealisme, expressionisme, fantaisisme en wat dies meer zij. In mijn nawoord voor de uitgebreide herdruk onder de titel Jacht in de diepte ben ik zo onbescheiden om te wijzen op de kritische aandacht voor deze schetsen. Du Perron zorgde voor publicatie van het eerste verhaal ‘Klerkje in dromenland’ in Groot Nederland. Arthur van Schendel schreef me waarderend over ‘Huupjambel’. Marsman en Roland Holst lieten zich lovend uit over ‘Eerste dag’. De burgemeestersdochter van Anna Paulowna die Greshoff schreef toen ze ‘Huupjambel’ in Groot Nederland had gelezen, dacht er anders over. Ze vroeg zich af of de schrijver niet in een krankzinnigengesticht thuishoorde. Een niet helemaal onbegrijpelijke reactie, alleen al als je de eerste regel leest: ‘De bomen loeiden.’

Wat zou die kritische mevrouw hebben gedacht van een andere passage in een van de verhalen: ‘Een grijns met snorren en inlichtingen’? Vestdijk prijst daarentegen de subtiele humor ervan, die onmiddellijk een wereld voor ons oproept.

Ik voel mij - zonder daarbij het in Brussel geboren tijdschrift Werk te vergeten, met naast mij onder anderen als redacteur Ed Hoornik - niet verbonden aan een bepaalde generatie of tijdschrift, al zal Vestdijk wel gelijk hebben door mij in te delen bij de Criterium-generatie. Via Werk kwam ik in contact met Anna Blaman, die ik in Rotterdam opzocht, en met Hella Haasse, samen met Hoornik, in Amsterdam. We kregen enkele mooie gedichten van haar om in Werk te publiceren. Ook met Vestdijk kwamen we in die tijd in contact. Die had ik al verscheide-

[p. 62]

ne malen ontmoet in het huis van Greshoff in Brussel, waar de redactievergaderingen van Groot Nederland werden gehouden. Ik was toen bezig met het schrijven van de crisisverhalen die later in Geld speelt de grote rol terechtkwamen. In mijn herinneringen aan Vestdijk, die verschenen in een aflevering van de Vestdijkkroniek, schrijf ik dat bij het voorlezen van een van de aangrijpendste verhalen uit Geld speelt de grote rol, ‘Mijn moeder en het geld’, waarbij ik mezelf met de grootste moeite kon beheersen, Vestdijk tranen in zijn ogen kreeg.

Mijn genegenheid en bewondering voor Vestdijk, de man en zijn werk, verwijst naar een karaktertrek bij mij die hoort bij mijn persoonlijkheid, iemand die voortdurend op zoek is naar geestverwanten. Een van de eersten en belangrijksten naast Vestdijk was zeker Jan Greshoff. Ik bewonderde zijn gedichten. G.W. Huygens citeert terecht in zijn uitnemende studie over mij een fragment uit Greshoffs ‘Pro Domo’: ‘Ergens ver, in Sappemeer of Weert, bestaat misschien een jonge man die eenzaam uit mijn rijmen heeft geleerd hoe waardeloos de waarden zijn die men eert. Een opgewonden knaap die walgend van het huis waar hij tot knecht werd gedresseerd door mij voorgoed bevrijd is uit zijn clan.’

Ik schreef Greshoff een heel lange brief, met daarin wat eigen schrijfproeven. Greshoff, altijd open voor nieuw talent, stelde een ontmoeting voor op het Schiedamse station. Het werd een succes. Onder de prozaproeven was een stukje, ‘Parabel’, dat Greshoff aan zijn vriend Du Perron liet lezen. Die stelde enkele verbeteringen voor en een nieuwe titel: ‘Klerkje in droomland’. Zo verscheen het in Groot Nederland, onder redactie van Vestdijk en Van Nijlen het belangrijkste literaire tijdschrift toen.

In Den Haag, waar ik toen woonde als redacteur van Het Vaderland, was ik verliefd geworden op een Amerikaanse studente, Alvena Seekar. Ik volgde haar naar Amerika. Op de afscheidsparty die ik toen gaf verschenen tal van goede vrienden, ook Vestdijk, die het amuseerde en tegelijk ook trof dat de liefde mij naar Amerika voerde. We schreven elkaar nog geregeld zolang dat mogelijk was. Greshoff, die een tijd in Kaapstad woonde na een verblijf in Indië, kwam met de dreiging van een Japanse invasie op den duur naar New York, waar ik was gaan werken voor de Nederlandse regering in ballingschap. Hij raakte zeer betrokken bij het boek dat ik was gaan schrijven, het latere Wij hebben vleugels. De bedoeling was dat het vertaald zou worden en in Amerika zou verschijnen. Het spreekt vanzelf dat Vestdijk in de Amerikaanse periode vaak werd genoemd. Toen ik ten slotte met mijn Amerikaanse

[p. 63]

vrouw Jeanette le Messurier en mijn tweejarige zoon Robert op een vrachtschip naar Rotterdam vertrok, zorgde Vestdijk ervoor dat het romandebuut in Het Parool verscheen. Hij schreef kritieken voor het gewezen verzetsblad en ik werkte er korte tijd, voor ik redacteur letterkunde werd van de NRC.

Vestdijk schrijft in zijn kritiek terecht dat Wij hebben vleugels een afgerond brok autobiografie is, de ontwikkeling van een artistiek begaafde jongen in een kleinburgerlijk milieu die de vleugels leert uitslaan en ten slotte met enig recht mag zeggen dat hij vleugels heeft, voorlopig vooral om te ontwijken waar hij tegenop zou kunnen vliegen.