Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 58]

S. Vestdijk Realisme en fantastiek

Op grond van het korte en stootende van de stijl, het grillige van de visie, het minimum aan gebezigde explicatie, de botsing van realisme en fantastiek, beide op de spits gedreven en in den geserreerden vorm met een zekere moeizaamheid tot synthese gebracht, mogen wij den roman van Adriaan van der Veen Wij hebben vleugels (Querido, 1946) als een typisch voortbrengsel van het modernisme beschouwen.

Adriaan van der Veen behoort tot de Criterium-generatie, die het ‘romantisch rationalisme’ in haar banier geschreven had, met welke combinatie van doorgaans als onvereenigbaar beschouwde begrippen ongeveer hetzelfde aangeduid is als met den titel van deze bespreking. Historisch, en binnenslands, laat zich deze prozakunst (waarvan, naast Van der Veen, Anna Blaman en Bertus Aafjes en Ferdinand Langen in hun eerste novellen, vertegenwoordigers zijn) het best aanknoopen bij Bordewijk. Maar Bordewijk, bij wien men dezelfde meedoogenlooze koelheid plus gloeiende verbeeldingskracht aantreft, is op en top een experimentator, een wegbereider, die, als hij wil, ook anders kan. Deze jongeren schrijven meer uit innerlijke noodzaak, wellicht omdat het experimenteele (waarvan deze stijl moeilijk vrij te pleiten is) hun als jongeren meer in het bloed zit.

Een dergelijke geconcentreerd beeldende stijl leent zich beter voor de novelle dan voor den roman. De ‘verticale’ verhevigde expressie staat den ‘horizontalen’ verhaaltrant in den weg. Wij hebben vleugels is dan ook geen roman in den traditioneelen zin, doch een afgerond brok autobiografie, behelzend de ontwikkeling van een artistiek begaafden jongen in kleinburgerlijk milieu, die de vleugels leert uitslaan en ten slotte met eenig recht mag zeggen dat hij vleugels ‘heeft’, al dienen deze veeren verlengstukken voorshands minder om ergens naar toe te vliegen dan om datgene te ontwijken waar hij tegenop of in zou kunnen vliegen.

Deze houding van afzijdigheid, waarin men den invloed van Gide herkent, wordt eensdeels bepaald door pijnlijke jeugdervaringen, waaraan de auteur al eens eerder enkele poignante schetsen wijdde. Daarnaast is het de natuurlijke houding van den kunstenaar in den dop, de kunstenaar, die moet leeren ‘zien’, en die de distantie tot de later door hem te herscheppen realiteit dient te veroveren.

[p. 59]

Ten aanzien van literair verwerkte jeugdherinneringen kan men twee typen onderscheiden: het Woutertje-type en het Jaapje-type. Woutertje is een opstandige, een kleine non-conformist, een zich oefenend satyricus par droit de naissance. Jaapje daarentegen, ondanks zijn talenten en gevoeligheden, is een van de velen; hij registreert meer dan hij critiseert, rustig in zijn hoekje bij zijn kleurkrijt. Het lijdt geen twijfel tot welke groep Adriaan van der Veen's romandebuut behoort.

Wij hebben hier te doen met een verzameling uiterst scherpe, veelal vermakelijke reacties op kleinburgerlijke grofheid, onbeduidendheid en huichelarij, waarbij de van den aanvang af merkbare neiging tot distancieering een zekeren waarborg biedt tegen caricaturale overdrijving. Niet alleen omdat hij fijner besnaard is dan zijn omgeving, voelt de jonge Anton zich belaagd, maar vooral ook omdat hij zoo'n aantrekkelijk uiterlijk heeft: een bron van conflicten die nieuw is in den autobiografischen jeugdroman, en waaraan dit boek zijn persoonlijken toets dankt. Anton heeft steeds het gevoel dat de menschen iets van hem verwachten, hem willen inpalmen, en hiertegen stelt hij zich te weer, passief in schijn, uiterst actief in zijn nimmer verslappenden observatiedrang. In het eerste deel (een omwerking van de novelle Tusschen Kantoor en Archief) leidt de attractie, die hij op het eigen geslacht blijkt uit te oefenen, tot een bijtende satyre op Polderingsche hypocrisie (‘Polderingen’ is Schiedam): een episode, die men hoogelijk geamuseerd leest, zij het niet zonder eenige beklemming om dit broeierige stukje leerschool, dat het knappe jonge eendje te doorloopen heeft.

Ook in de beide andere deelen waarin het experimenteele van den stijl wat op de achtergrond treedt, is een hekelende bijbedoeling bespeurbaar, of nu de geheimzinnig doende spiritiste Anne-Marie op den korrel genomen wordt, of haar vader met zijn ondergronds-fascistische sympathieën, of het leven in den Rotterdamsche boekwinkel met een prachtverzameling ‘typen’, die nergens gechargeerd lijken en waarvan de beschrijving alleen in het relaas van een uitgaansavondje ietwat zakt naar een niveau, waar de gebeurtenissen voor den schrijver van meer belang zijn dan voor den lezer. Boven dit niveau weet Van der Veen zich bijna doorloopend te verheffen, dank zij zijn fabelachtig waarnemingsvermogen (het verslag van de overstroming op pag. 122 e.v. zij hier als prominent voorbeeld genoemd), zijn zin voor het grotesk fantastische in het meest gewone en alledaagsche, en de innerlijke spanning van een, die zich voor de noodzaak geplaatst ziet zich zelfstandig door het leven heen te slaan, niet alleen maatschappelijk, maar ook emotioneel en wereldbeschouwelijk.

[p. 60]

Als positieve tegenwichten noteert men den ‘mentor’ Van Vollenkant, den sceptischen boekhandelaar, en de Antwerpsche Irene, die Anton erotisch inwijdt. Dat in deze laatste episode, van huis uit bedreigd door de meest hopelooze sentimentaliteit, het zuivere gevoel in de kuisch zakelijke weergave van regel tot regel de overhand heeft, acht ik een der grootste verdiensten van dit opmerkelijke boek. Stellig is Adriaan van der Veen veelzijdig genoeg toegerust om deze romankunst omhoog te helpen stooten. Hij heeft zin voor het karakteristieke detail en voor het karakteristieke geval; in een volgenden roman mag men, na deze onmiskenbare metamorphose van eendje tot zwaan (ook in literairen zin), de karakteristieke historie van hem verwachten, waarin hij, na zijn eigen leven bij episoden verkend te hebben, andere levens in hun geheel en in innerlijken samenhang met zijn wiekslag begeleidt.

Uit: Het Parool, 19 november 1946