Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 55]

L.Th. Lehmann De kritiek van Vestdijk

1938. In ‘ons gezin’ bestond een schrijfmachine. Aangezien die met mijn vader op een schip van de rederij Nievelt & Goudriaan tussen Zuid-Amerika en Europa heen en weer voer, kon ik die niet gebruiken. Een klasgenoot bij wie thuis de schrijfmachine stationair was, probeerde ook wel eens een gedicht te schrijven. Ik hoopte dat wat ik schreef niet zo wanordelijk zou lijken in drukletters. Hij nam wat velletjes - een schrift misschien - mee naar huis, tikte niet, maar liet ze zien aan een neef, genaamd Adriaan van der Veen. De rest is, zij het niet al te exacte, geschiedenis: brief, waarin ‘beloften voor de toekomst’ - wat heb je daaraan - genoemd. Ik vond het een grote grap en ging erop in, wat ik misschien beter niet had kunnen doen. Tijdschrift Werk, twee bundeltjes. Kort na elkaar kritieken van Ter Braak, Marsman en Vestdijk. Het was niet onstrelend voor de ijdelheid, maar voornamelijk bizar. Aan mij, die - toen nog - wel met gemak verzen schreef, maar daarvoor geen ‘roeping’ voelde, was het eigenlijk niet besteed.

Toen kwam de Duitse bezetting en daarmee, ook in mijn hoofd, een ontregelende hoeveelheid van nieuwe en ongewenste indrukken. En daarbij veel tijdverlies.

Nu, na meer dan een halve eeuw werd mij gevraagd mijn indrukken van die kritiek door Vestdijk te benaderen. Ik bezat het artikel niet; als ik het ooit bezeten heb, zal het in de oorlog wel zoek geraakt zijn. In ieder geval is het te vinden in het tweede deel van Vestdijks recensiebundel Muiterij tegen het etmaal (tweede druk 1966, p. 153-158). Ik betreur dat er niet bij gezegd is, in welk blad en op welke datum dit artikel verschenen is (Het Hollandsche Weekblad, jrg. 8 [1940] nr. 17, 27 april 1940; red.). Het artikel behandelt behalve mijn twee eerste bundeltjes ook Bertus Aafjes' Het gevecht met de Muze en Dingtaal door H.A. Gomperts. Voor deze vier bundels wordt als verschijningsjaar 1940 genoemd. Ik zou graag weten of ik het nog las in een van de maanden voor de Duitse inval, of in die in de herinnering zo schimmige tijd toen de listige Duitse machthebbers nog niet lieten merken wat ze van plan waren - of het misschien zelf nog niet wisten.

Al lezende kwamen er dingen terug, zo onder andere Vestdijks voorkeur voor Aafjes, wiens werk mij toen ‘zoetelijk’ leek. Ik vond dat van Gomperts heel plezierig, maar ik geloof dat ik die toen nog niet

[p. 56]

gelezen had. Wat ik evenwel geheel vergeten was en wat mij nu grotelijks verbaast is het gedicht van mij, dat hij citeerde en aangrijpend vond. De titel is: ‘Concessie’ en het luidt:

Mijn cel is van boven open,
gekapt in soliede steen,
er valt een schuin blok van licht in
alsof er een maan boven scheen.

Een hand steekt twee vingers over
de wand tegenover mij heen,
dood en waanzin leggen een eed af,
waar ik hun de kans toe verleen.

Als de stijve vingers zich scheiden
laten zij daarna een voor een,
hun schaduwen over mij spelen
of rondkruipen over het steen.

Heel vreemd: hoe kwam ik erbij? Die dood en die waanzin. De dood is zeker, maar de waanzin moet een overblijfsel zijn van de literaire mode van de jaren dertig. Iemand schreef een boek Waarom ik niet krankzinnig ben. Die twee vingers, hoorntjes van een duivel? Kom nou, de christelijke mythologie is me nooit voorgelegd. Die cel; het is wel dreigend misschien, en wat is dat niet. En wat is die eed? Mij te pakken krijgen? Cel kan; ik heb me vaak in- of uitgesloten gevoeld. Al dat wit en zwart. Het doet wel wat aan stadsgezichten van Giorgio de Chirico denken, maar minder droog en ‘alledaags’. Dit brengt mij erop dat Vestdijk waarschijnlijk een vergissing heeft begaan. Op bladzijde 54 zegt hij dat er even sprake is van beïnvloeding door de ‘echte’ Franse surrealisten. Ik was sinds 1937 een fan van dezen. Volgde ze na in woord en beeld, maar ik heb ze altijd in beeld meer kunnen waarderen dan in woord, al herinner ik me nu al schrijvend weer dat een van mijn favoriete versregels was ‘Ma femme à la chevelure de feu de bois’. De rest van het vrij lange gedicht herinner ik mij niet meer. O ja, veel verderop stond ‘Ma femme aux fesses de dos de cygne’, wat ik nu ook niet gek vind. Maar Vestdijk had in zoverre gelijk dat wat ik publiceerde er vaak niet ‘surrealistisch’ uitzag en er zijn andere verschijningsvormen van fantasie.

Als ik iemand was geweest die de ambitie had een groot dichter te

[p. 57]

worden, zou indertijd, en waarschijnlijk nu, een kritiek als die van Vestdijk meer indruk op mij gemaakt hebben. Aangezien ik dat niet was en ben, is deze herinnering curieus, maar ook wel wat irreëel.