Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 46]

S. Vestdijk Het Woud der Verwachting

Men heeft wel eens beweerd, dat de moderne romancier alles weten moet. In iedere op de realiteit gerichte roman immers kan onverwachts een beroep worden gedaan op grondige kennis van een der specialismen, waaraan onze beschaving zo rijk is. Tegen dit overdreven standpunt, dat misschien alleen zin heeft met betrekking tot romanciers van een universeel en wetenschappelijk type (een Jules Romains, een Aldous Huxley), zou men o.a. kunnen aanvoeren, dat de meeste romans juist geschreven worden om aan de sfeer der specialismen te ontsnappen. Zij het in mindere mate dan de dichter, blijft de romancier toch altijd kunstenaar, geen man der wetenschap, die ‘alles weet’; terwijl de lezer, ook wanneer hij geen moeiteloze ontspanning zoekt, een roman pas in de laatste plaats leest om zijn geest met feitelijkheden te verrijken.

Hoe staat het met de criticus? De eis, door Annie Romein-Verschoor enige tijd geleden in De Nieuwe Stem gesteld: dat de romancier althans op de hoogte dient te zijn van het onderwerp waarover hij schrijft (een haast vanzelfsprekende stelling; de moeilijkheid is echter: in welke mate moet hij op de hoogte zijn, en wie bepaalt dit?), laat zich gemakkelijk uitbreiden tot de beoordelaar van wie wij terecht mogen verwachten, dat hij de romanschrijver, zodra die het op zijn ‘speciaal’ gebied (de zeevaart, de geschiedenis van een bepaald tijdvak, het gezang der merels, het gebruik van schietwapens, de actuele kledij) al te bont maakt, gevoelig op de vingers tikt. Of riskeert hij, onder druk van zoveel nautische, historische, ornithologische, ballistische en modieuze kennis, een verzwakking van zijn intuïtieve litterair-critische vermogens?

Hoe dit alles zij, bij de critische lectuur van Hella S. Haasse's Het Woud der Verwachting (Querido) heb ik meermalen gesnakt naar de welwillende en officieuze bijstand van een historicus, bij uitstek vertrouwd met het behandelde onderwerp, t.w. het leven van de staatsmandichter hertog Charles d'Orléans (1391-1465) en van talrijke, vaak zelf het schrijven van een biografie motiverende bijfiguren: de krankzinnige koning Charles vi; diens broer Louis d'Orléans (vader van Charles), de grote tegenspeler van diverse hertogen van Bourgondië, die in de ‘familieraad’ het heft in handen hadden of trachtten te herwinnen; de beruchte koningin Isabeau; koning Charles vii; diens zoon en opvolger Louis xi, die de door de zwakke vader begonnen onderneming om het centraal

[p. 47]

koninklijk gezag tegenover de feodale adel te bevestigen voltooide; Jeanne d'Arc; Engelse koningen en edelen; de dichteres Christine de Pisan; de beroemde kroniekschrijver Froissart; de kunstzinnige en optimistische ‘koning’ René van Anjou; de dichter François Villon, e.v.a.

Naar de uiterlijke vorm beoordeeld, is Het Woud der Verwachting ongetwijfeld een historische roman: een stipt chronologisch verlopend verhaal, in wat al te glad kunstproza geschreven, met veel dode gedeelten, waar de persoonlijke spanningen te loor gaan in vooraf beraamde tijdseenheden, een niet zelden naïef instruerende, maar ook wel eens kernachtige dialoog, een niet al te opdringerige schildering van zeden en klederdrachten, en hier en daar een speels distanciërende ironie, die men in de wetenschappelijk-historische werken, van een Ranke, een Burckhardt, een Huizinga, gewoonlijk niet aantreft. Door het schrijven van dit lijvige werk heeft Hella Haasse het bewijs geleverd van intelligentie, synthetisch vermogen, met name talent voor het historische en litteraire arrangeren, en een opmerkelijke zin voor politieke intrigues en derzelver ontwarring of vereenvoudiging. Stellig is onder haar pen een tijdperk ‘tot leven gekomen’, zoals dat heet.

Men vraagt zich echter af, in hoeverre dit in de politiek- en cultuurhistorische bronnen, door haar geraadpleegd, niet al reeds was geschied. Kende ik deze bronnen even goed als zij, ik zou wellicht enige ‘specialistische’ argumenten naar voren kunnen brengen voor de juistheid van het vermoeden, dat uitsluitend een reeks van détails, aanvullingen, verdienstelijke persoonsbeschrijvingen, concrete toetsen van het tweede plan, op een ‘creativiteit’ wijzen, waarzonder de roman, zelfs de historische roman, toch nauwelijks kan gedijen. Ik houd het ervoor, dat de romanvorm hier een façade is, en dat we in wezen te doen hebben met ‘histoire romancée’, een geromanceerde biografie subs. kroniek, die grotendeels reeds in de standaardwerken lag verscholen. Hierdoor wordt de leeswaarde van het boek niet verkleind, maar wel de verdiensten van de schrijfster, van wie wij, na haar debuut, de novelle Oeroeg, iets anders hadden verwacht dan dit nauwelijks op originaliteit aanspraak makende ‘navertellen’ der geschiedenis.

In deze adembenemende stof, dit zich over tientallen jaren uitstrekkende drama van Bourguignons en Armagnacs, van Engelsen en Fransen, van koningen en vazallen, treft men enkele ‘gevoelige punten’ aan, die de fantasie van de schrijfster tot groter vlucht hadden kunnen nopen. Dat zij deze kansen bijna nergens aangegrepen heeft, mag dan gedeel-

[p. 48]

telijk op afkeer van effectbejag berusten, de enigermate ingelichte lezer betreurt het toch, dat zij niet iets meer heeft weten te maken, of willen maken van het optreden van Jeanne d'Arc; van de liefde van Louis Orléans voor de moeder van de beroemde ‘bastaard’ Dunois; van de, nu eens touchante, dan weer potsierlijke kinderhuwelijken, die zij goed beschrijft, maar in hoofdzaak van de buitenkant; van de piepjonge helden, wier door staatszaken belaagd bestaan een speciale visie op opvoeding, intellectuele ontwikkeling en oorlogsgebruiken had gerechtvaardigd; van de ‘vie intime’ van een Isabeau, een Charles vi (zie hoe Rilke in Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge deze waanzinnige in enkele bladzijden heeft uitgebeeld!), of zelfs van Charles d'Orléans, de hoofdfiguur, in wiens levensbeeld wij de demonie en grilligheid missen, welke van zijn zeer bijzonder, reeds naar het ‘moderne’ reikende dichterschap de keerzijde moeten hebben gevormd. Toegegeven, het kroniekkarakter maakte, bij zulk een overvloed van te beschrijven gebeurtenissen, reeds technisch een dieper gaande behandeling onmogelijk. Maar niemand heeft de schrijfster gedwongen juist deze kroniekvorm te kiezen, die een oordeel over haar scheppende vermogens in zulk een sterke mate bemoeilijkt.

Uit: Algemeen Handelsblad, 1 juli 1950