Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 42]

Guillaume van der Graft Misverstand

Nu wil ik beginnen aan dat artikel voor het Vestdijk-jaarboek, maar de vraag is waar ik die brief van Gerben Wynia, met ingesloten de kopie van Vestdijks recensies, gelaten heb. Ik berg alles altijd goed op. Met het gevolg dat er ogenschijnlijk orde heerst en dat ik nooit iets kan vinden. Mijn archief lijkt op mijn geheugen, het is een grabbelton.

Maar laat ik dan van de onnozele nood maar een deugd maken. Ik schrijf voor de vuist weg, onbevangen. Dat gaat mij trouwens ook beter af; in kundige, letterkundige tijdschriften en weloverwogen culturele krantenkaternen pas ik toch niet. Een degelijk literair vertoog valt van mij niet te verwachten. Dat zou er ook niet van komen als ik nu eerst nog eens nalas wat Vestdijk over mij schreef, allereerst naar aanleiding van In Exilio (1946) en vervolgens van De maan over het eiland (1957) en Het oude land (1958). Die eerste recensie stond in Het Parool, een kort stukje (zie pagina 77), die andere in de opstellenbundel Voor en na de explosie, en dat was een lang artikel.

Beide recensies wist ik mij te herinneren. Dat krantenstukje las ik destijds met verbazing en voldoening: ik hoorde er dus voortaan bij, de grote Vestdijk had mij opgemerkt. Maar dat uitvoerige artikel (‘Religie van het minimum’ getiteld) las ik met respect en erkentelijkheid, respect voor 's mans belezenheid en erkentelijkheid voor zijn aandacht en denkwerk, aan mij besteed. Al vond ik wel dat hij het op een paar punten mooi mis had. Het is vooral dat lange artikel met die intrigerende titel dat me bij is gebleven, juist om wat er dan naar mijn inzicht mis in was. En daar wil ik nu, alsnog, op ingaan, om (zij het postuum) Vestdijk bedachtzaam in de rede te vallen.

In de bundel De maan over het eiland staat een eenakter, een soort luisterspel, ‘Het eerste kwartier’, waarin drie engelen, twee aarts- en een aankomende engel, kibbelen over de vraag of het wel verstandig was van de Eeuwige om over te gaan tot het scheppen van de mens. Had het niet beter bij de aap kunnen blijven? En indien al de mens ervan komen moest, waarom hem zoveel toevertrouwd? Lucifer is als het ware de Judas van dat hemelconclaaf, plus royaliste que le roi, en hij verzet zich.

Waar heeft Van der Graft dat vandaan, vraagt Vestdijk zich af en hij geeft er blijk van aanzienlijk veel meer gelezen te hebben over dat lucife-

[p. 43]

rische onderwerp dan ik. Hoewel ik misschien ambts- en beroepshalve alles had moeten lezen wat maar geschreven was over de val van Lucifer en over in het algemeen het dépit van engelen die zich als geestelijke wezens in de wiek geschoten voelden door de voorkeur van hoogsterhand voor zo'n creatuur van klei, zo'n upstart.

Ja, waar had Van der Graft dat dan vandaan? Wel, uit zijn duim - hetgeen bij dichters zó voor de hand ligt dat Vestdijk er niet opkwam. Weer heb ik met verwonderd respect gelezen wat hij allemaal te berde bracht. Zijn verreikende eruditie bracht evenwel mee dat hij het ‘te ver’ zocht. Je zou kunnen zeggen dat Vestdijk mijn tekst ‘overbegrijpt’.

Ik kom nog eens terug op die grabbelton. De vergelijking staat niet alleen voor de opslag van materiaal, maar ook voor een persoonlijke inslag. Schrijven doe ik op goed geluk, lezen ook. Ik kan nu eenmaal niet goed organiseren. Ik kan ook geen werk van lange adem organiseren: een roman met een plot bijvoorbeeld, een omvangrijk prozawerk, hecht doortimmerd. Evenmin kan ik een grondige studie aan, zo'n doorwrochte proeve van wetenschappelijkheid, veelzijdig en aan al die vele zijden verantwoord. Het blijft bij impromptu's. Dat wil zeggen, inzake lectuur: een hap en een snap, toevallige ontmoetingen, bladzijden die gedachten aanzwengelen, losse strofen die de verbeelding ontvonken. En ja, zo nu en dan een heel boek, een winteravondvertelling, een verhaal dat iets van de sage heeft (als enige romancier ‘in toto’ Anthony Trollope). En wat het schrijven betreft, het blijft bij gedichten, eventueel gedichten in reeksen, en proza op de korte baan. Ik ben een sprinter, geen long-distance runner. Het is eigenlijk allemaal dagboek wat ik schrijf, reflecties op de dagelijkse ervaring. En op de herhaling van die ervaring, dagelijks.

Dat brengt een zekere eenzelvigheid mee, die in zelfgenoegzaamheid zou kunnen ontaarden als er niet zoveel twijfel mee gemoeid was. Het woord ‘reflectie’ trouwens roept het beeld op van iemand die zichzelf als spiegelbeeld beschouwt (deze laatste zinswending is dubbelzinnig en dat laat ik zo).

Maar wie zo met de spiegel in de weer is en zich wijdt aan bespiegeling, zal zich allicht juist daarom geen gretige lezer betonen. Hij laat het liefst zijn eigen gedachten hun gang gaan. Hij geeft er de voorkeur aan voor de duizendste keer Amerika te gaan ontdekken, al zijn evenzovele Columbussen hem voor geweest. Hij heeft iets van de plaveiselartiest die trots met krijt op de straattegels schrijft: ‘All my own work!’, wel wetende dat de voetstappen der doelbewuste voorbijgangers het gauw zullen vervagen. Ik zag zo'n krijtkunstenaar aan het werk op het

[p. 44]

trottoir voor de National Gallery in Londen. Daar in de buurt schreef ik De maan over het eiland.

Grosso modo koestert wie zo geaard is op het onbegrepene af zijn argeloze recht van spreken.

Op het onbegrepene af. Dat is kennelijk het geval bij een opmerking van Vestdijk over een regel uit het gedicht ‘Hallelujah’, dat ik in 1953 schreef en dat, anders dan zijn titel zou doen vermoeden, een uiting van dubieus geloof is. Vestdijk haalt die regel aan in zijn bespreking van dat engelenspel. ‘Laten we ongelovig zijn’, wat mag dát wel te betekenen hebben, gegeven het feit dat de auteur van dat Hallelujahgedicht toentertijd predikant was. Is het een pastorale zet in het gesprek met de ongelovige lezer? Een oprisping van twijfel, ietwat uitdagend toegegeven? Wellicht de erkenning van een culturele situatie, een uitgangspositie, startblok waartegen de sprinter zich afzet?

Ik herinner me die passage in Vestdijks kroniek. Ik herinner me dat ik haar las en mij erover verbaasde. Ook hier zocht de welwillende en diepzinnige criticus het niet aan de oppervlakte waar de betekenis zich blootgaf, maar te diep, te ver, te zeer verborgen.

Die regel is geen twijfelkreet, geen wanhoopsroep en geen voorgift in de woordenstrijd. Juist déze regel niet. Er zit niets achter. Lees at face value, nuchter wat er staat: ‘laten we ongelovig zijn’, als passend facet namelijk van het door de Hebreeuwse Boeken ingegeven geloofsbesef.

Ik had geen ogenblik verwacht dat deze zinsnede iets anders zou oproepen dan instemming ofwel ontstemming. Instemming met het afzweren van allerlei religieuze onderdanigheid, allerlei horigheid aan godachtige grootheden als Ba'al (economische groei), Moloch (oorlogsvoorbereiding), Astarte (vruchtbaarheidscultus), de heilige stier van de potentie, het lotsbepalende firmament, de staat, het ‘grote geld’ - al die machtsconstellaties boven en binnen en onder ons, virulente dwingelandijen van oudsher tot nu toe. Maar misschien ook wel ontstemming, van diegenen die juist wel Eros of de Heilstaat of de Autonome Wil als hoogste goed hun toewijding, hun geloof wilden gunnen.

Dat ik niet rekende op onbegrip, maar meende dit ‘laten wij ongelovig zijn’ als herkenbare uiting te kunnen opnemen in een ‘hallelujah’, zou gezien kunnen worden als een verregaand staaltje van beroepsdeformatie. De predikant die zijn gehoor herhaaldelijk heeft voorgehouden dat de afgoden uit de profetische boeken, waar die profeten mee spotten (men kan in het Hebreeuws een woordspel maken van ‘godheid’ en ‘niets’!), géén culturele antiquiteiten zijn, maar actuele mensenmanipulators, die naïeve predikheer denkt ten onrechte dat de gemiddelde, ja

[p. 45]

zeker de intellectueel zeer bemiddelde lezer zo'n zegswijze wel verstaan zal. Maar Vestdijk was niet thuis in die taalkring, bevond zich buiten die verstandhouding, en vroeg zich dientengevolge verwonderd af wat er toch mee bedoeld mocht zijn!

Ik heb in mijn nieuwe verzamelboek Mythologisch, waarvan de oudste regel uit 1939 stamt en de jongste uit 1997, dat ietwat schrille ‘Hallelujah’ uit 1953, met zijn misverstaanbare woordkeus, toch maar onveranderd gelaten.

Postscriptum. De brief is terecht, mét de kopie van Vestdijks recensies. Hij lag bij het stapeltje ‘urgent’. Waarom zoekt een mens (deze mens) nooit waar het gezochte te vinden is?