Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 27]

II Reacties

[p. 29]

S. Vestdijk Illustratieve essaykunst van Pierre H. Dubois: beperkte visie op Henry Miller

Men kan essayisten over ideeën onderscheiden van essayisten over boeken. Menno ter Braak is een goed vertegenwoordiger van de eerste soort, waarbij men zich natuurlijk niet moet laten misleiden door het grote aantal literaire kronieken, die hij op zijn naam heeft staan. Zelfs deze boekrecensies hebben nog een sterk ideële inslag en niet zelden heeft men de indruk, dat hij de daarin neergelegde waarheden liever in een vrijer verband had uitgewerkt. De tweede soort, hier in Holland niet al te rijkelijk, en zeker niet op haar best vertegenwoordigd, omvat de ‘lettres’, de detailcritici, de fijnzinnige bespiegelaars van een boek, een schrijver of een groep van schrijvers. Philosofische of wereldbeschouwelijke uitweiding is hun onwelgevallig. Bijgevolg zal men ze voornamelijk onder de Fransen hebben te zoeken (Albert Thibaudet, misschien geen zuiver, maar wel een prominent voorbeeld).

De dichter Pierre H. Dubois, wiens belangrijkste essays samengebracht werden in de bundel Een Houding in de Tijd (J.M. Meulenhoff, Amsterdam), behoort tot een derde type, dat ik de ‘illustratieve essayist’ zou willen noemen en dat tussen de beide andere in staat. Het spreekt vanzelf, dat de drie typen vloeiend in elkaar overgaan, zodat men wel eens in verlegenheid verkeert bij welke groep een essayist nu precies is in te delen. Maar meestal zijn er toch wel betrouwbare aanwijzingen.

Hoewel Dubois dicht bij Ter Braak staat, wiens opvatting van de literatuur als ‘getuigenis’ meer dan als ‘draagster van schoonheid’ hij o.a. heeft geërfd, is zijn aanpak van literaire en geestelijke problemen een totaal andere. De illustratieve essayist gaat wel uit van algemene ideeën, maar deze zijn nooit krachtig of dynamisch of oorspronkelijk genoeg om het zonder concrete aanleidingen uit de boekenwereld te kunnen stellen. Hieruit volgt, dat de algemene stellingen of inzichten aan een zekere beperking worden onderworpen, omdat de ‘illustraties’, t.w. de boeken die als springplank worden gebruikt, zich verzelfstandigen naar de mate waarin zij onmisbaar zijn. De ideële sfeer komt onder druk te staan van de kant van haar eigen dienaren.

[p. 30]

Omgekeerd komen ook de dienaren, d.w.z. de boeken, wel eens te kort. De visie daarop moet noodzakelijk lijden onder het onvolledige of al te beknopte karakter van het wijsgerig aperçu, dat bij de behandeling ervan als leidraad of uitgangspunt werd gekozen. Het oeuvre van Henry Miller b.v. ziet Dubois in het teken staan van de ‘mythe van het moment’, en deze gedachte is aan de hand van allerlei niet te misduiden materiaal voortreffelijk uitgewerkt. Maar de auteur verzuimt erop te wijzen, dat het willen beleven van de ‘eeuwigheid’ in het ‘moment’ steeds een sterk op de voorgrond tredend kenmerk is geweest van de mystiek. Door Miller kortweg als ‘mysticus’ te beschouwen had hij zich een veel bredere basis verschaft om dit werk in al zijn geledingen recht te doen wedervaren. Bij zulk een rijkdom aan (onderling samenhangende) motieven hoeft men niet alles omver te halen en van een interpretatie te voorzien, maar men dient toch, op een of andere wijze, een totaliteit te suggereren, iets waar juist Ter Braak zulk een meester in was.

Dat Dubois met deze conceptie van het ‘moment’ bij Miller niet uitkomt, wordt wel bewezen doordat hij diens wereldbeschouwing als ‘mislukt’ beschouwt. Maar dit is een ‘mislukking’ die bij alle mystici, en in zwakkere graad bij alle menselijke individuen voorkomt. Het willen vasthouden aan het bezielende moment, en het betrekkelijk gemis aan inzicht in de onmogelijkheid daarvan - ons aller tragiek - zijn dus in het geheel geen onderscheidende kenmerken van Miller alleen. Trouwens, de stelling dat deze schrijver het verleden als de ‘dood’ beschouwt, omdat alleen het ‘moment’ leven waarborgt, wordt in haar algemeenheid afdoende weerlegd door de Tropic of Capricorn, waarin hij zijn jeugd beschrijft zonder merkbaar protest tegen het ‘dode’ daarvan.

Naast de opstellen over Tsjechow, Camus, T.E. Lawrence (de held van Arabië in de eerste wereldoorlog), Simenon (aan te bevelen aan wie niet wisten dat deze auteur meer en beter heeft geschreven dan zijn ietwat beruchte ontspanningslectuur) en V.C. Gheorghiu (de schrijver van Het 25e Uur), bevat de bundel twee zelfstandige essays ‘Grandeur en misère van het auteurschap’ en ‘Een schrijver en zijn critici’, die echter, ondanks polemische en andere verdiensten, te beperkt van strekking zijn om Dubois' gedachtenwereld geheel tot haar recht te doen komen. Dat hij twee verschillende essays nodig had om het zijne te zeggen over enkele niet geheel onbekende gebreken der Nederlandse Kritiek, wijst ook op een onzekerheid in de vormgeving. Hierbij moet echter wel worden aangetekend, dat het eerstgenoemde de omwerking is van een

[p. 31]

veel ouder opstel. Zoiets heeft vaak tot gevolg, dat de formulering te omzichtig of te gecompliceerd wordt.

Overigens behoort dit alles op en top bij het beeld van de illustratieve essayist. Dubois' ideeën over vrijheid en onvrijheid, over de menselijke waardigheid en de menselijke tragiek, over de verschillende geesteshoudingen die in onze tijd nog mogelijk zijn, vindt men in deze verhandelingen over anderen, om dezelfde reden als waarom een boekillustratie zich niet al te ver verwijderen mag van de tekst waarop zij betrekking heeft. Dit hoeft nog niet tot oorspronkelijkheid van gedachte te leiden: als zodanig staat het illustratieve type in het geheel niet ten achter bij de twee andere typen, die ik in het begin van deze kroniek noemde. Bij Dubois is het wel zo, dat hij meer imponeert door een fijngeschakeerde redelijkheid en een niet hoog genoeg te waarderen onpartijdigheid dan door baanbrekende vondsten.

Uit: Algemeen Handelsblad, 28 april 1951