Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 23]

Max Nord Een herinnering

In mijn herinnering zie ik Simon altijd voor me met een sigaret. Vestdijk met een pijp bijvoorbeeld, dat was ondenkbaar. Een pijp, dat was Van Schendel. En Simenon natuurlijk. Sartre heeft zich in jeugdige onbezonnenheid eens met een pijp laten fotograferen en Levine heeft hem daarom ook met dit fijnproeversapparaat getekend. Die pijp misstond hem, dat was een misvatting en hij is er ook op teruggekomen, met de sigaret. Magritte beeldde zichzelf ook uit met een pijp, maar het wordt tegengesproken dat hij ooit pijp gerookt heeft. Bij Vestdijk paste de sigaret als een pen, al stond die een beetje in tegenstelling tot de oude schrijfmachine waarmee hij zich verder behielp. Een sigaar, een klein sigaartje dan, dat kon ook heel goed bij hem. Hij was een stug roker, waarschijnlijk uit gewenning, niet in de eerste plaats uit dringende behoefte aan nicotine. Eenmaal begonnen met roken houd je er niet mee op, als het niet echt nodig is. De sigaret droeg ook bij tot de gemakkelijke en zelfs joviale omgangsvormen die hem karakteriseerden in vriendschappelijk verkeer. In de jaren dat hij kritieken voor Het Parool schreef, zag ik hem maandelijks bij mij thuis in Amsterdam, en de gesprekken over literatuur, over de boeken die ik hem ter bespreking voorlegde, gingen gepaard met een aanzienlijke sigarettenconsumptie. Simon was dan heel zakelijk, maar niet op een vervelende manier. Ik kan mij hem niet afstandelijk voorstellen, als ik aan die jaren van veelvuldig contact terugdenk. Zakelijk is misschien ook niet het goede woord, het was meer een instinctieve onwil om tijd en woorden te verspillen aan boeken en schrijvers die niet of nauwelijks de moeite van het roken waard waren. Ik zocht boeken voor hem uit die hem naar mijn inzicht zouden interesseren, die in ieder geval voldoende literair gewicht hadden om door hem besproken te worden. Hij kwam zelf natuurlijk ook wel met suggesties. Daar was ik voorzichtig mee, want als criticus vond ik hem gelijk een boor, die eenmaal in werking gezet geen verschil maakte tussen karton en hardhout. Ik bracht ook debuten onder zijn aandacht die naar mijn smaak zijn oordeel verdienden en toen dat een paar maal tot zijn voldoening was uitgevallen, werd de overeenstemming over de keuze van de door hem te bespreken werken steeds sneller bereikt en konden spoediger de glaasjes worden gevuld en de rook intenser worden geïnhaleerd om tot dieper gaande bespiegelingen en ook

[p. 24]

persoonlijker zaken te komen. In dat opzicht heb ik hem eveneens nooit als afstandelijk ervaren, al wil dat niet zeggen dat we intimiteiten uitwisselden. Zo wist hij dat ik op de hoogte was van zijn huiselijke moeilijkheden toen hij een verhouding was begonnen met Henriëtte van Eyk; hij wist vast en zeker dat Ans Koster bij mij was geweest voor hulp, maar hij zei er nooit een woord over tegen me. Dat was misschien niet eens een kwestie van terughoudendheid, eerder van verlegenheid en van de ‘zakelijke’ overweging de vriendschappelijke verhouding tussen ons niet met persoonlijke weeën te vertroebelen.

Wat heel persoonlijk was geweest, en gebleven, zijn jeugdliefde, was trouwens wel degelijk tussen ons uitgesproken. Ik had hem verteld dat mijn tandarts, een Fries die lange tijd in zijn geboortestreek praktijk had uitgeoefend, zijn Ina Damman kende en mij over haar had verteld. Voor het schrijven van mijn memoires in oude dagboeken snuffelend vond ik een verslag van dat gesprek. Het vond plaats in januari 1950, dus jaren voordat Nol Gregoor in zijn Simon Vestdijk en Lahringen haar vorstelijke naam aan de openbaarheid prijsgaf. Gregoor stelt dat, als de onthulling van de dader in een detectiveroman, heel lang uit. Op pagina 13 (van de tweede druk) vermeldt hij in kalme tevredenheid: ‘Ook Ina Damman stond mij toe, haar te bezoeken’ en verraadt niet meer dan met een ‘vriendelijke grijze dame’ gesproken te hebben, ‘zó inlevend, dat de “koele” Ina Damman er niet mee samen te denken viel’. Pas tachtig bladzijden verder krijgt de lezer heel zakelijk te horen: ‘De meisjesnaam van Ina Damman was Liesbeth Koning.’ Wat mij trof bij lezing van het voortreffelijke boekje dat de grondslag legde voor later te schrijven biografieën, was dat ik er nergens in aantrof dat Simon al heel lang in correspondentie met haar was. (Waar is die correspondentie? Nooit iets van gehoord via de vele speurneuzen!) Want in mijn dagboekaantekeningen van 24 januari 1950 vind ik dat zij hem een gelukwens had gezonden bij zijn bekroning met de Van der Hoogtprijs (ik citeer nu mijn dagboek): ‘een briefje van enkele regels, waarboven: beste Anton. Hij had geantwoord: beste Ina, en haar beloofd De andere school te sturen, toen nog niet eens geschreven, nog lang niet zelfs. Dit had hij nu gedaan en hij had een brief van vier kantjes van haar ontvangen: beste Simon. Ook had hij twee foto's van haar, een toen zij tweeëntwintig was en een op veertienjarige leeftijd, de Ina Damman-periode dus. De laatste zei hem niets meer; de eerste liet een knappe jonge vrouw zien met bijna slavische trekken en riep haar beeld sterk in hem op. “Ik heb het gevoel dat ik op 14 jaar gestorven ben,” zei hij. “Natuurlijk weer herboren, maar als een totaal ander mens.” Hij trachtte zijn ontroering te

[p. 25]

verbergen achter analyse: die ontroering ziet hij niet als uitzonderlijk, die heeft elke jongen als potentie. Maar het komt haast nooit voor dat er een meisje is dat aan het beeld beantwoordt.’

Tot zover dit fragment uit mijn dagboekaantekening over dat gesprek van bijna een halve eeuw geleden, die ik heb opgenomen in mijn memoires. Ik heb dat gesprek toen als volstrekt persoonlijk beschouwd en er geen enkele publiciteit als journalist aan verbonden. Dat dit gesprek en die houding hebben bijgedragen tot onze als vanzelfsprekende vertrouwelijkheid lijkt mij voor de hand te liggen. Dat Simon of Lies Koning er Gregoor niet op opmerkzaam hebben gemaakt dat zij al heel lang de kennismaking, per brief, hadden hervat, vind ik nog steeds onbegrijpelijk. Vestdijk kreeg de Van der Hoogtprijs in 1938 en het duurde tot 1949 voordat hij zijn belofte haar De andere school toe te zenden kon inlossen. De eerste druk van Gregoors boekje dateert van 1958; over die twintig jaar en de correspondentie van die jaren, hoe schaars ook, moet nog interessant biografisch materiaal gevonden kunnen worden.

Ik heb die foto's van ‘Ina Damman, zijn jeugdliefde’, die in het aan Vestdijk gewijde schrijversprentenboek zijn opgenomen, weer eens bekeken. De tweede foto waarover hij het met mij had, Lies Koning op veertienjarige leeftijd, is het die ‘hem niets meer zei’. Zij staat, en face gezien en met de handen op de rug, zo te zien in een lange witte jurk, een grote breedgerande hoed op het hoofd, waaronder donker en wat verward haar zichtbaar is. De foto zal in de zomer gemaakt zijn. Ze staat er niet lachend maar ook niet bepaald ernstig op, eerder nadenkend, de ogen niet op de camera maar op de grond gericht. Simon zelf, over de volle pagina, ‘in zijn hbs-tijd’: in pak op de fiets, pet op, tegen de achtergrond van een haag klimop. Wel heel ernstig, deze jongen, al spoedig gestorven. Weer herboren zit hij, zoals ik hem gekend heb, met de pen in de hand en een stompje sigaret in de mond proeven te corrigeren.