Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1996

De geschiedenis van een talent

[p. 158]

J.A. Dautzenberg Vestdijk op school: de nadagen van een schrijver

Hoewel elke docent weet dat Vestdijk nauwelijks nog wordt gelezen op de middelbare school, is het toch aardig dat eens wat nauwkeuriger uit te zoeken. Ik werk aan een scholengemeenschap voor mavo-havo-vwo. Ooit was het een door strenge jezuïeten geleide hbs en gymnasium voor jongens uit de betere katholieke milieus, later werd het een gerenommeerd gemengd vwo met een eind verderop in een bijgebouw de havo, nog later werden de twee afdelingen bij elkaar gezet in één gebouw en onlangs kwam er via een fusie een mavo bij. Vanzelfsprekend veranderde in de loop der jaren de populatie: het is een ijzeren wet in het onderwijs dat binnenstroom ‘beneden’ een uitstroom ‘boven’ impliceert. Concreet: een grote mavo binnen een scholengemeenschap impliceert een klein vwo. De vwo's van scholengemeenschappen worden bovendien afgeroomd door de nog steeds toenemende belangstelling in hogere milieus voor de categoriale gymnasia. Voor een onderzoek naar leesgedrag is dat alleen maar gunstig: een school als de mijne is wat betreft het milieu van de leerlingen representatiever dan een gymnasium. Bovendien is het in feite een streekschool: hoewel ze midden in de stad ligt, komt een groot deel van de leerlingen uit de omringende gemeenten. Dus ook met de geografische spreiding zit het wel goed. Dit maakt de hierna volgende cijfers over de belangstelling voor Vestdijk bij middelbare scholieren alleen maar pijnlijker.

Ruim een maand voordat de leerlingen van zes vwo hun mondeling tentamen over ‘de lijst’ moesten doen, heb ik hun een kleine enquête afgenomen. De volgende vragen werden gesteld:

-	Heb je ooit een boek van Vestdijk gelezen? Zo ja, welk?
-	Ben je van plan een boek van hem op je lijst te zetten? Zo ja, welk?
-	Hoe kwam je ertoe een boek van hem te lezen/kiezen?
-	Zou je een medeleerling een boek van hem aanraden? Waarom (niet)?
-	Geef aan de gelezen boeken een cijfer tussen 1 en 10.

In totaal heb ik 130 vragenformulieren uitgedeeld; daarvan kwamen er 98 terug, keurig verdeeld over 49 jongens en 49 meisjes. 25 Jongens en 23 meisjes hadden nooit iets van Vestdijk gelezen en waren evenmin van plan dat te doen. Daarnaast waren er twee jongens die

[p. 159]

Lijmen/Het been en Villa des roses van hem hadden gelezen...

Bleven dus 22 respectievelijk 26 formulieren over die nader bestudeerd konden worden. De interessantste en voor de Vestdijkliefhebber meest vervelende cijfers zijn de volgende. Twaalf jongens en zeventien meisjes hadden al iets van hem gelezen; de rest wilde dat gaan doen. Van die twaalf en zeventien leerlingen waren er echter slechts vier respectievelijk acht van plan een (dat) boek op hun lijst te zetten en nog minder zouden Vestdijk aan een medeleerling aanraden: twee respectievelijk zes.

Dit laatste is van groot belang: welke boeken op de lijst komen, wordt in hoge mate bepaald door medeleerlingen die er reclame voor maken. Heel vaak zelfs door de medeleerlingen uit dezelfde klas: voortdurend zie je dat in een klas enkele boeken massaal gelezen worden, terwijl ze in een parallelklas veel minder vaak worden gekozen.

Bij de argumenten die genoemd werden tegen het lezen van Vestdijk sprongen er twee duidelijk uit: de stijl die men ‘plechtig’, ‘ouderwets’, ‘moeilijk’ of gewoonweg ‘vreselijk’ vond (4×) en het verhaal dat men ‘saai, langdradig, traag’ noemde (9×). Verder gebruikte men argumenten als: ‘je kunt je niet inleven’, ‘niet prettig om te lezen’ en ‘te psychologisch’. De weinige leerlingen die hem wel appreciëren, gebruikten argumenten als ‘leuk, interessant, boeiend’ of ‘eenvoudig te lezen’. Bij alle argumenten was er geen significant verschil tussen jongens en meisjes.

Dat was er evenmin bij de antwoorden op de vraag hoe men ertoe kwam een boek van hem te lezen/kiezen. Verreweg het meest genoemd werden ‘de les’, ‘het literatuurboek’ of ‘de docent’ (13×). Daarnaast speelde het in bezit hebben van twee boeken een rol: Terug tot Ina Damman en Ivoren wachters hebben namelijk de afgelopen jaren in de ‘Grote Lijsters’ gezeten, sets van vijf boeken voor vijfentwintig gulden die Wolters-Noordhoff jaarlijks uitgeeft voor middelbare scholieren en die door veel leerlingen aangeschaft worden. ‘Ouders’ of ‘vrienden’ werden maar enkele keren genoemd, evenals ‘naambekendheid’ of ‘de titel sprak me aan’ (een jongen over De dokter en het lichte meisje - clichés worden ook hier bewaarheid).

Welke boeken werden genoemd? Zoals te verwachten dus Terug tot Ina Damman (19×, waarvan 13× door een meisje) en Ivoren wachters (6×). Verder Ierse nachten (3×), Pastorale 1943 en De koperen tuin (beide 2×) en nog zes boeken telkens één keer. Interessant is het verschil tussen Terug tot Ina Damman en De koperen tuin, die twee zijn immers Vestdijks bekendste romans. Het grote verschil kan alleen verklaard

[p. 160]

worden door de opname van het eerste in de Lijsterreeks, wat impliceert dat het over enkele jaren waarschijnlijk net zo weggezakt zal zijn als het tweede.

De cijfers die de leerlingen aan de boeken gaven zijn natuurlijk alleen interessant voor Ina Damman en Ivoren wachters, omdat de andere te weinig genoemd werden. Het eerste kreeg zeven keer een voldoende en acht keer een onvoldoende (waarbij twee keer een 1 werd gegeven!); het tweede scoorde drie voldoendes en twee onvoldoendes.

Is er een verklaring voor deze neergang? Cijfermateriaal over vroeger heb ik natuurlijk niet, maar als ik op mijn geheugen afga, meen ik dat hij een jaar of tien geleden toch wel iets vaker werd gelezen. Het zou natuurlijk aan de literatuurlessen kunnen liggen, maar waarschijnlijk is dit niet (zie ook een van de cijfers boven). Vestdijk zit in het curriculum dat mijn sectie heeft afgesproken en het boek dat wij gebruiken (Nederlandse literatuur: geschiedenis, bloemlezing en theorie, Malmberg 1987) besteedt relatief vrij veel aandacht aan hem. De betreffende paragraaf telt ruim twee bladzijden theorie (circa 1200 woorden) en bevat verder het gedicht ‘De getrooste dood’ en het essay ‘De Poolse ruiter’. De sectie beschikt daarnaast over een video-opname van het tv-programma ‘Vestdijk en de vier vrouwen: herinneringen aan Lahringen’ die door alle leden in de les wordt vertoond.

Overigens moet men de invloed van docenten niet overschatten. Eén van mijn collega's is een echte Vestdijkliefhebber en naar ik aanneem heeft hij hem hevig aangeprezen, maar significante verschillen tussen zijn klas en de vier andere waren niet te ontdekken. Zoals filmcritici weten: je kunt de mensen er wel uit praten maar je kunt ze de bioscoop niet in praten, zo weten docenten dat je leerlingen maar zeer ten dele kunt beïnvloeden in positieve zin. Zelf behandel ik altijd zeer uitvoerig De zaak 40/61 van Mulisch en de lessen daarover behoren tot de weinige waarvan ik zeker weet dat de leerlingen ze interessant vinden (niet verwonderlijk overigens, gezien het onderwerp), maar toch tref ik dat boek zelden of nooit op de lijst aan, evenmin als De taal der liefde, De versierde mens of Vincent Haman, waarover ik ook altijd uitvoerig spreek.

Want één ding is zeker: de meeste leerlingen vermijden echt moeilijke boeken. En geef ze eens ongelijk: per slot van rekening krijgen ze er een cijfer voor! Om te voorkomen dat ze het zich al te gemakkelijk maken, hebben we in de sectie Nederlands bepaalde afspraken over de kwaliteit van de ‘lijst’. Die moet tien boeken tellen, wat vergeleken bij de meeste andere scholen weinig is. Maar het is een principiële keuze: je

[p. 161]

maakt jezelf iets wijs als je denkt dat scholieren de boeken op lijsten van twintig of meer titels werkelijk helemaal lezen, zeker als daar ook nog boeken op moeten staan uit vroeger eeuwen (neerlandici lezen ook maar zeer zelden vrijwillig een toneelstuk van Vondel of een roman van Conscience). Van die tien boeken moet een substantieel deel komen van de erkende grootheden, het kaliber Couperus, Bordewijk, Hermans, Van der Heijden, en uit hun werk dient men de ‘echte’ boeken te kiezen, dus niet dunne gelegenheidsuitgaven of bibliofiele edities van een kort verhaal.

Met andere woorden, de gestelde eisen zijn zodanig dat een werk van Vestdijk een voor de hand liggende keuze is, maar toch komt hij nauwelijks voor. Bij de overige ‘grootheden’ ligt dat iets gunstiger: redelijk vaak vind je Noodlot en Van oude mensen van Couperus, Bint en Karakter van Bordewijk, De donkere kamer van Damokles en Nooit meer slapen van Hermans, De sandwich en Het leven uit een dag van Van der Heijden.

Is de smaak van de jongeren dus voor een deel veranderd? Waarschijnlijk wel, want er zijn verschillende auteurs die vroeger heel frequent op de boekenlijsten voorkwamen en nu niet meer. Een voorbeeld daarvan is Nescio, die je nog maar weinig tegenkomt, tenzij je er enorme reclame voor maakt, en over wie vrij negatief gedacht wordt. Zelfs zijn er enkele klassieke ‘dunne boekjes’ verdwenen, zoals Orpheus in de dessa of De herberg met het hoefijzer.

Wat in ieder geval een rol speelt is de bekendheid van een auteur buiten het onderwijs. En dan bedoel ik niet zozeer of hij voortdurend op radio en tv verschijnt (Deelder wordt ook niet veel gelezen), maar of het iemand is die op een of andere manier spraakmakend is (Mulisch, Van Dis, Palmen). In mijn eigen examenklas werden Twee vrouwen (10×) en De buitenvrouw (9×) het meest gekozen. Verder trof ik naast de genoemde titels van Bordewijk en Hermans veel aan: De aanslag, Bezonken rood, Isabelle, Hersenschimmen, Het Hemels Gerecht, Ontaarde moeders, Super-Tex, Havinck, De vriendschap en natuurlijk enkele ‘dunne boekjes’ als Het dwaallicht, Het behouden huis en De Metsiers.

Wanneer de belangstelling voor schrijvers begint te verminderen, ontstaat er een vicieuze cirkel. Ze worden minder gedrukt, ze liggen niet meer prominent uitgestald in de boekwinkel en de bibliotheken schaffen geen vervangingsexemplaren meer aan. Daardoor komen steeds minder mensen met hun boeken in aanraking, zodat de belangstelling nog verder afneemt. Voor scholieren is de bereikbaarheid van de boeken essentieel. Zodra een boek in de Lijsterreeks of in de concur-

[p. 162]

rerende Pentareeks van Bulkboek is opgenomen, zie je het op de lijst verschijnen; dit verklaart de grote frequentie van de genoemde boeken van Jeroen Brouwers, Tessa de Loo en Marja Brouwers.

Maar niet alleen de smaak van jongeren verandert, ook de algemene literaire smaak doet dat. Om een of andere reden zakken schrijvers soms weg: wanneer hoor je nog de namen vallen van Hamelink of Polet, die toch ooit in het brandpunt van de belangstelling stonden? En hoe vaak wordt Louis Paul Boon nog gelezen? Ik heb voor dit stukje enkele boeken van Vestdijk herlezen die ik in geen jaren meer had ingezien. En eerlijk gezegd, het viel me niet mee. Met name Ina Damman en ook wel De koperen tuin zijn toch wel heel ouderwets geworden; vaak ook moeizaam geschreven en met heel onnatuurlijke dialogen. Zou het zo zijn dat de veranderde smaak van jongeren een voorbode is van een bredere smaakverandering? Dan gaat Vestdijk langzaam op in zijn titels: de horlogemaker die verdween en de hotelier die niet meer meedoet, omdat ze hun laatste kans hebben gemist en het genadeschot hebben gekregen. Een bericht naar het hiernamaals, met als enige troost: heden u, morgen wij.