Vestdijkkroniek. Jaargang 1995

[p. 106]

W. Bronzwaer
Vestdijk en Langer: een korte ontmoeting

Een van de meest curieuze passages uit Albert Verwey en de Idee (1939) staat op bladzijde 47:

Het kost de poëzie meer moeite, véel meer moeite, veel meer zelfoverwinning zou men haast zeggen, om zichzelf te beschouwen als het begin van iets anders. Maar tenslotte is volstrekte isolatie evenmin mogelijk, noch wenselijk, als bij eenig ander hoog ontwikkeld organisme, waarbij een sterke differentiatie van eigenschappen hand in hand pleegt te gaan met een hoogen graad van individuatie. Ieder individu is tegelijkertijd een exemplaar van zijn soort! Reeds eerder vergeleken wij het ontstaan der structuurpoëzie met de natuurlijke voortplanting; op deze vergelijking doorbordurend, zou men de stoute uitspraak kunnen wagen, dat in de literatuur het proza de éencellige wezens vertegenwoordigt, die nog niet in organismen ‘geïsoleerd’ zijn en die zich door een eenvoudige deeling ongelimiteerd voortplanten, - terwijl de poëzie op éen lijn staat met de z.g. hoogere organismen, waarbij de voortplanting tot een ‘probleem’ wordt, en de desbetreffende functies en organen zich meer en meer afgesplitst hebben van de rest. Het uitzonderingskarakter der geslachtelijke voortplanting, het natuurlijk-onnatuurlijke van wat door zoovelen, al of niet bewust, als een ‘fout’ in de schepping wordt aangemerkt, is ook aan het gedicht dat zich voortplant eigen: het is door niets te verdedigen, men kan bewijzen, dat het onmogelijk en overbodig is, dat het een inbreuk beteekent op het essentieële der poëzie, - en toch gebeurt het.

Ook voor wie het hele boek aandachtig bestudeerd heeft zal hier veel duister blijven. Wel zal hij begrijpen dat Vestdijk aan het slot van deze passage de paradoxale aard van de poëtische cyclus beschrijft: de paradox bestaat erin dat elk vers in de cyclus (of bundel) afzonderlijk gelezen kan worden en niettemin een onvervreemdbaar deel van het geheel uitmaakt. Vestdijks oplossing voor deze paradox is bekend: de poëtische cyclus is de van nature door ‘ideeënpoëzie’ gekozen compromisvorm. Deze samengestelde vorm wordt beheerst door wat Vestdijk ‘de Idee’ noemde,

[p. 107]

maar de Idee vindt ook in elk afzonderlijk vers gestalte. Dat toonde hij aan met zijn analyses van een aantal van Albert Verwey's ten onrechte vergeten verzencycli, waaronder de sublieme cyclus ‘Godenschemering’.

De beeldspraak waarvan Vestdijk zich hier bedient riep bij mij de volgende passages uit Susannne K. Langers Feeling and Form: A Theory of Art (1953) in herinnering:

A single cell may die, or it may divide and lose its identity in the reorganization of what was formerly its protoplasm round two nuclei instead of one. Its existence as one maturing cell is a phase in a continuum of biological process that varies its rhythm at definite points of growth, starting over with multiplied instances of the immature form. Every individual in this progression that dies (i.e. meets with disaster) instead of dividing is an offshoot from the continuous process, an end, but not a break in the communal biography. (p. 329)
In the higher forms of life, an organism is not split up into other organisms so as to let its career as an individual properly end without death and decay; each separate body, on the higher levels, having completed its growth, and normally having reproduced, becomes decadent and finally dies. Its life has a definite beginning, ascent, turning point, descent, and close (barring accidental destruction of life, such as simple cells may also suffer); and the close is inevitably death. (p. 332)

De Amerikaanse filosofe beschijft hier respectievelijk het levensritme van de komedie en dat van de tragedie, dat wil zeggen de fundamentele ‘Ideeën’ (in de zin van Vestdijk) die zich in het komische en in het tragische genre manifesteren. Zij doet dat, net als Vestdijk, met behulp van beeldspraak ontleend aan de voortplantingsbiologie. In de komedie manifesteert zich het besef van het collectieve voortbestaan, in de tragedie dat van de individuele eindigheid. ‘Celdeling’ en ‘afsterven’ zijn daarvoor de biologische metaforen.

Voortplantingsbeelden zijn in Albert Verwey en de Idee buitengewoon dicht gezaaid: pagina twee laat er al meteen een zien. Zowel Vestdijk als Langer blijken nog behept met de laat-negentiende-eeuwse neiging om over literatuur te schrijven in biologische metaforen. Dat is op zich al interessant, maar is er uit de juxtapositie van deze citaten nog iets anders te leren? Verheldert wat Langer schreef (in een veel doorzichtiger betoog) wat Vestdijk op het oog had met die raadselachtige passage uit een van zijn allermoeilijkste boeken? Heeft het ‘verbindend-synthetische’ van de Idee iets met tragiek te maken, en het ‘isolerende’ van de poëtische impuls iets met het levensritme van de komedie?

[p. 108]

Eén verbindingslijn die vanaf de notie van het verbindend-synthetische getrokken kan worden is die welke uitmondt bij het metafysisch-projecterende type van de religieuze activiteit zoals dat in De toekomst der religie (1952) beschreven wordt. Het meest fundamentele besef dat de metafysische mens projecteert is uiteraard het besef van zijn individuele lot, de dood, die dan in de projectie een antwoord krijgt van een Verlosser of in de belofte van een hiernamaals. Daarom valt het proces van de metafysische projectie inderdaad binnen het tragische levensbesef zoals Langer het beschrijft.

Analoog hieraan zou men kunnen zeggen dat Vestdijk voortdurend de isolerende mentaliteit in verband brengt met (bewustzijn van) het bijzondere, en de verbindende met het algemene. Vat men echter ‘het bijzondere’ hier op als ‘het ge-individueerde’, dan schaart het zich onmiddellijk aan de pool van het ‘tragische’ - immers alleen het ge-individueerde bewustzijn is, zo leerde ook Nietzsche al, tot doodsbesef in staat. Maar op bladzijde 75 van zijn boek lijkt het alsof Vestdijk het ‘isolerende’ van de poëzie juist met spel in verband brengt, terwijl het synthetiserende en verbindende van het proza met ‘ernst’ wordt geassociëerd. Vat men ‘spel’ hier als een aspect van het komische op, dan lijkt men tegelijk gedwongen, Vestdijks ‘spel’ als een notie te zien die aan de individuatie vreemd is, of er onmogelijk door wordt gemaakt. Alleen: dan wordt zijn parenthese op dezelfde bladzijde 75 uiterst raadselachtig: ‘en het allerbijzonderste, het meest individuele, is wel het spel!’

Ik geloof dat deze parenthese op een vergissing van Vestdijk berust - en ben er Langer dankbaar voor, mij daarop geattendeerd te hebben. Nemen we Vestdijks uitgangspunt serieus, dat ‘ieder individu tegelijk een exemplaar van zijn soort is’ en geven we de evolutiebiologische implicaties daarvan hun volle gewicht, dan kan het ‘spel van het individu’ alleen begrepen worden als een blind, of pre-bewust spel van een nog niet geindividueerd subject - als een manifestatie van het collectief-komische dus. Het ‘allerbijzonderste’ kan het dan wèl genoemd worden, maar ‘het meest individuele’ niét! En de keerzijde van deze vergissing is Vestdijks gelijkstellen van het verbindend-synthetische van proza met de ‘komische’ voortplantingswijze van eencellige organismen. Ook hier was het Langer die mij dit deed zien, wat niet wegneemt dat de denkfout toch al in Vestdijks eigen betoog verborgen ligt, - of in zijn beeldspraak?

In het laatste, moet men besluiten. In Langers boek is de biologische metafoor structureel en sturend voor het hele betoog. Vestdijks metafoor is typisch een geïsoleerde ‘inval’: speels, bijzonder, individueel, maar niet

[p. 109]

helemaal gecontroleerd door het verbindend-synthetische denkwerk dat aan zijn boek ten grondslag ligt. Een komisch intermezzo, mogen we wel zeggen. Of: een poëtisch moment.